NOWY SĄCZ |
Gmina żydowska w Nowym Sączu posiadała dwa miejsca pochówku. Najstarszy cmentarz jest oddalony około 200 m na północ od Rynku, znajduje się po wschodniej stronie ul. Piotra Skargi, w sąsiedztwie synagogi. Data założenia nie jest znana - cmentarz powstał prawdopodobnie w XVII lub XVIII w. Był czynnie użytkowany przypuszczalnie do 1854 r., jego zamknięcie mogło być związane z regulacją przebiegu ul. Szpitalnej (obecnej ul. Piotra Skargi) w latach 1854-1855. Wśród pochowanych był rabin Mosze Dawid Landau, zmarły około 1830 r. Na początku XX w. teren był ogrodzony. Podczas drugiej wojny światowej rozpoczął się proces dewastacji cmentarza, kontynuowany w kolejnych dekadach. W 1963 r. władze miasta podjęły decyzję o splantowaniu terenu i przekształceniu go na zieleniec.
W wyniku destrukcji wszelkie naziemne ślady cmentarza uległy zatarciu. Pojedyncze fragmenty nagrobków (m.in. destrukt piaskowcowej steli Frumet córki Lejzora, na podstawie liternictwa datowany na koniec XVIII w.) i słupów ogrodzeniowych znajdują się w murze oporowym przy ul. Piotra Skargi. Teren jest nieogrodzony, granice są nieczytelne. Brak trwałej formy upamiętnienia.
Brak danych o statusie własnościowym. Obiekt jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków, nie posiada wpisu w rejestrze zabytków nieruchomych.
Drugi - założony prawdopodobnie w drugiej połowie XIX wieku - cmentarz znajduje się pomiędzy ul. Rybacką i ul. Flisaków, zajmuje działkę na nieregularnym planie i powierzchni 32357 m kwadratowych.
W 1876 r. na cmentarzu spoczął cadyk Chaim Halberstam, założyciel słynnej dynastii chasydzkiej. W kolejnych latach w jego sąsiedztwie pochowano kontynuatorów dynastii, nad ich grobem wzniesiono ohel. Na początku XX w. przy cmentarzu znajdował się dom przedpogrzebowy.
Podczas drugiej wojny światowej cmentarz był miejscem licznych egzekucji. Według szacunków Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich na jego terenie zabito około dwóch i pół tysiąca osób. W tym czasie rozpoczęła się dewastacja obiektu.
Po 1945 r. cmentarzem opiekowały się Powiatowy Komitet Żydowski i Żydowska Kongregacja Wyznaniowa w Nowym Sączu. W kolejnych latach cmentarz ogrodzono i uporządkowano, na jego teren przeniesiono macewy znalezione w różnych punktach miasta, odbudowano ohel. Cmentarz służył jako miejsce pochówku, chowano na nim również zwłoki ofiar Zagłady, ekshumowane m.in. z Limanowej. W 1959 r. władze państwowe wzniosły na cmentarzu pomnik upamiętniający osoby rozstrzelane przez Niemców. W wieloletni proces zabezpieczania i renowacji cmentarza włączały się różne osoby i organizacje, między innymi rabin Mendel Reichberg, Jakub Müller, a obecnie chasydzka fundacja Bnei Sanz. Pomimo zniszczeń zachowało się nie mniej niż kilkaset macew, z których część - wobec braku możliwości ustalenia lokalizacji danych grobów - ustawiono po wojnie w przypadkowych miejscach. Przy głównej alei pochowano osoby zmarłe w ostatnich dekadach, między innymi: Chaima Ringa (zm. w 1967 r.), Ruwina Gribela (zm. w 1968 r.), Bernarda Teichlera (zm. w 1972 r.), Mojżesza Szagrina (zm. w 1978 r.) i Kalmana Holzera (zm. w 1984 r.).
Po lewej stronie alei znajduje się ohel, w którym spoczywa Aszer Zelka (Zelki) syn Izraela Cwi - zmarły w dn. 19 nisan 5590 r. (12 kwietnia 1830 r.) dajan z Nowego Sącza, uczeń Jakuba Icchaka Horowica "Widzącego z Lublina".
Nieco dalej, po prawej stronie alei uwagę zwraca okolona barierką czarna macewa. W tym miejscu złożono kości wykopane na początku lat sześćdziesiątych podczas prac budowlanych prowadzonych na starym cmentarzu żydowskim w Mielcu przy ul. Jadernych.
|
|
Cmentarz żydowski w Nowym Sączu w okresie międzywojennym.
Obraz Lidii Triebling. Źródło: Księga Pamięci Nowego Sącza. |
Centralny punkt cmentarza stanowi ohel, stojący po lewej stronie alei głównej. Budynek chroni groby - w tym dwa symboliczne - członków rodziny Halberstamów:
- Chaima Halberstama - założyciela dynastii, zmarłego w dn. 25 nisan 5636 r. (19 kwietnia 1876 r.).
- Meira Natana syna Chaima Halberstama, zmarłego w dn. 15 aw 5615 r. (30 lipca 1855 r.),
- Arona syna Chaima Halberstama, zmarłego w dn. 1 aw 5663 r. (25 lipca 1903 r.),
- Szaloma syna Arona Halberstama, zmarłego w dn. 10 szwat 5691 r. (28 stycznia 1931 r.),
- Mosze syna Arona Halberstama - rabina w Piekle i przewodniczącego sądu rabinicznego w Nowym Sączu, zmarłego w dn. 12 cheszwan 5679 r. (18 października 1918 r.),
- Arie Lejbusza Mordechaja, syna cadyka Ezechiela Szragi z Sieniawy, prawnuka Chaima Halberstama, zmarłego w dn. 27 cheszwan 5691 r. (18 listopada 1930 r.),
- Icchaka Tobiasza z Głogowa Małopolskiego - zięcia Chaima Halberstama, zmarłego w dn. 15 tamuz 5687 r. (15 lipca 1927 r.),
- Arie Lejbusza syna Arona Halberstama - cadyka w Grybowie, dajana w Nowym Sączu;, zmarłego w dn. 21 adar 5695 r. (24 lutego 1935 r.),
- Mordechaja Zeewa syna Arie Lejbusza Halberstama - rabina w Grybowie, rabina i cadyka w Nowym Sączu, zamordowanego w 1942 r. w Tarnowie,
- Barucha Halberstama , syna Mordechaja, rabina w Grybowie, zgładzonego w 1941 r. w Bełżcu.
W ohelu i jego najbliższym sąsiedztwie można odnaleźć także groby kobiet związanych z rodziną Halberstamów, między innymi:
- Nachumy córki Chaima Halberstama, żony Icchaka Towie,
- Chany Elki córki Jakowa z Dukli, żony Arona,
- Lei córki Meira, żony Szaloma Halberstama.
Nowosądecki cmentarz tworzą także liczne groby - w tym także symboliczne - osób zamordowanych podczas drugiej wojny światowej. Dwa z nich znajdują się w zachodniej części nekropolii. W jednym spoczywa około 400 osób zabitych w dn. 29 kwietnia 1942 r. Tuż obok znajduje się mogiła, upamiętniona w latach PRL Pomnikiem Ofiar Hitlerowskiego Terroru. Spoczywają w niej Polacy rozstrzelani w tym miejscu, m. in. st. sierż. Ignacy Klimkowski, Tadeusz Ciastoń ps. "Hitol", Adam Gądek - student z Bielska-Białej, Krystyna Kubelska - 16-letnia studentka z Bydgoszczy, Bronisław Florek z Gródka nad Dunajcem, Andrzej Möstel ps. "Jeleń" z Rożnowa, Leopold Tyrkiel z Nowego Sącza, Stanisław Witowski ps. "Juhas",Wilhelm Zyzda ps. "Góral".
Właścicielem cmentarza jest Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie. Obiekt jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz do rejestru zabytków nieruchomych.
Cmentarz jest uporządkowany i ogrodzony.
Naprzeciwko cmentarza znajduje się centrum chasydzkie z mykwą i domem modlitwy.
Klucze do bramy znajdują się przy ul. Rybackiej 3, tel. 513 949 894, 18 441 93 81.
tekst: Krzysztof Bielawski
zdjęcia: Małgorzata Płoszaj
Krótkie filmy nakręcone na cmentarzu:
FILM 1 * FILM 2
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Cmentarz żydowski w Nowym Sączu w obiektywie Beaty Gładys |
|
|
|
|
Poszukujemy wszelkich informacji o tym cmentarzu: jego historii, wyglądzie przed wojną i po jej zakończeniu, procesie dewastacji, nagrobkach znajdujących się poza cmentarzem.
Korespondentom gwarantujemy dyskrecję. |
|
Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim. Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji. |
|