Cmentarz żydowski w Nowym Mieście nad Pilicą znajduje się w północnej części miasta, po wschodniej stronie ul. 11 Listopada. W 1924 r. zajmował działkę na nieregularnym planie, zbliżonym do litery L, był ogrodzony. Stanowił część zespołu synagogalnego. Data założenia cmentarza nie jest znana - prawdopodobnie powstał w XVIII w., w okresie tworzenia kahału.

Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu chowano ciała osób zmarłych i zabitych w getcie, m.in. kilku członków Judenratu. W tym czasie rozpoczęła się dewastacja cmentarza, kontynuowana w kolejnych dekadach. W 1948 r., według sprawozdania Zarządu Miejskiego w Nowym Mieście nad Pilicą, cmentarz był "nieczynny, zdemolowany i opuszczony, a nadający się na grzebanie zmarłych". W 1952 r. działacze łódzkiego oddziału TSKŻ stwierdzili: "Nagrobki zostały zwiezione na cmentarz, lecz bez obmurowania są rozkradane".

8 marca 1967 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Nowym Mieście przyjęło uchwałę o zamknięciu cmentarza. W jej uzadnieniu podano: "Cmentarz ten jest przejęty na rzecz Skarbu Państwa i ma urządzoną księgę wieczystą w Sądzie Powiatowym w Rawie Maz. nr ks. 4026. Ostatnie pochowanie zwłok na tym cmentarzy miało miejsce w roku 1941 i od tej chwili cmentarz jest nieczynny. Ponadto z cmentarza tego w roku 1941 zostały usunięte wszystkie nagrobki. Cmentarz ten został przeznaczony pod uprawę ziemiopłodów". 7 września 1967 r. Minister Gospodarki Komunalnej zatwierdził uchwałę PMRN. W dołączonej dokumentacji podano powierzchnię cmentarza - 0,9126 ha. W kojejnych latach władze miasta urządziły na cmentarzu targowisko.

W wyniku dewastacji wszelkie naziemne ślady nekropolii uległy zatarciu. Adam Penkalla w opracowanej w 1985 r. Karcie cmentarza napisał: "Obiekt nie funkcjonuje w świadomości społecznej jako cmentarz żydowski. Teren służy jako wysypisko śmieci i składowisko kamieni polnych". Latem 2013 r. w północnej części cmentarza rozpoczęły się prace budowlane.

Właścicielem cmentarza jest Skarb Państwa. Obiekt jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków, nie posiada wpisu w wojewódzkim rejestrze zabytków nieruchomych.

W miejscowym Muzeum Regionalnym zabezpieczono dwa fragmenty macew. Na jednym z nich zachowała się część epitafium: "pani M [...] (córka) Ruwena błogosławionej pamięci (zmarła w miesiącu) adar". Drugi fragment to przełamany naczółek nagrobka, z płaskorzeźbą świecznika, lwa i korony.

Pożądane byłoby ustawienie na terenie targowiska tablicy informującej o charakterze tego miejsca.

tekst & zdjęcia: K. Bielawski
Źródło:
AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/40, Decyzje o zamknięciu cmentarzy i przeznaczeniu ich na inny cel w województwie łódzkim,
AAN, Urząd do Spraw Wyznań, sygn. 13/377, Uporządkowanie cmentarzy.
Dymek A., Nowe Miasto nad Pilicą, [w:] Województwo mazowieckie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Fijałkowski P., Żydzi w województwach łęczyckim i rawskim w XVI-XVIII w., Warszawa 1999.
Lehnstaedt S., Nowe Miasto nad Pilicą, [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933-1945, t. 2, cz. A: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, red. M. Dean, Bloomington 2012.
Penkalla A., Karta cmentarza nr 10291, [bmw] 1985.
Penkalla A., Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992.
Piechotka K., Piechotka, Bramy nieba: bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 2018.