Cmentarz żydowski w Nieszawie powstał w początkach XIX wieku. Nekropolia położona jest w dolinie Wisły, na południe od miejscowości, przy obecnej ul. Narutowicza, na działce geodezyjnej o numerze 634. Jej lokalizację zaznaczono na przedwojennej mapie okolic Nieszawy. Miejsce to wzmiankowane jest przez Komisję Województwa Mazowieckiego, której urzędnicy w 1820 roku zanotowali: "Plac za miastem (....) jest wydzierżawiony na cmentarz żydowski na czas od 1 stycznia 1819 do ostatniego grudnia 1849 za roczną opłatą złp. 30". Powierzchnia cmentarza w 1925 roku została powiększona o "15 prętów". Z zachowanych zdjęć wiemy, że w latach trzydziestych XX wieku cmentarz był ogrodzony ceglano-kamiennym murem. Od strony Wisły stały dwa budynki, pełniące zapewne funkcję domu dozorcy lub też domu przedpogrzebowego. Pomniki nagrobne były ustawione rzędowo, zwrócone licem w kierunku wschodnim. Dominowały tradycyjne macewy o zwieńczeniach prostych, półokrągłych i trójkątnych; część nagrobków wzniesiono w formie kolumn i obelisków.

Podczas drugiej wojny światowej na rozkaz władz niemieckich cmentarz został zdewastowany. W archiwach Żydowskiego Instytutu Historycznego zachował się wysłany w 1993 roku list, w którym jeden z mieszkańców Nieszawy opisał wojenne losy miejscowej synagogi oraz cmentarza. W części poświęconej nekropolii czytamy: "Cmentarz okupant zrównał z ziemią, wszystkie marmurowe nagrobki zabrał. Ogrodzenie oraz domek grabarza rozebrano". Te tragiczne chwile dokumentuje zdjęcie, przechowywane w Muzeum im. St. Noakowskiego w Nieszawie.

Zbigniew Sołtysiński, współpracujący z naszym portalem badacz judaików ziemi kujawskiej, tak charakteryzuje obecny stan cmentarza: "Teren kirkutu to nieużytek porośnięty chwastami. Gdzieniegdzie walają się pozostałości cegieł, betonu, masy murarskiej, ale trudno zauważyć szczątki macew. Znaleziony swego czasu fragment nagrobka z napisami w języku hebrajskim znajduje się w tutejszym muzeum. Udało mi się odnaleźć kilka płyt z piaskowca, które wzmacniają brzegi kanału. Trudno powiedzieć z całą pewnością, że są to fragmenty macew, jednak zastanawia, dlaczego w kanale znalazł się piaskowiec, powszechnie stosowany do wykonywania nagrobków. Na cmentarzu widać ślady struktury budowlanej, która przypuszczalnie stanowi podstawę grobowca. Kilka lat temu grupa lokalnych zapaleńców próbowała wznieść lapidarium upamiętniające cmentarz, jednak sprzeciw żydowskiej gminy wyznaniowej unicestwił ten zamysł".

Cześć cmentarza porastają krzewy i drzewa liściaste. Od strony wysokiej skarpy widoczne jest głębokie, o znacznej powierzchni wyrobisko żwirowe, zawierające ślady po wysypisku śmieci. Według niepotwierdzonych informacji, w okresie powojennym w tym miejscu wydobywano żwir, doszczętnie niszcząc groby.

Warto wiedzieć, że w Muzeum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma w Warszawie znajdują się eksponaty, związane z cmentarzem żydowskim w Nieszawie. Są to: puszka kwestarska nieszawskiego bractwa pogrzebowego Chewra Kadisza oraz pochodzący zapewne z przełomu XIX i XX w. grzebień, używany podczas rytualnych ablucji zmarłych. Na jego awersie wyryto hebrajski napis o treści: "Święte Stowarzyszenie ze świętej gminy w Nieszawie", a na rewersie przymocowano przybory higieniczne w formie haczyka i łyżeczki.

tekst: Maria Polaszek, Krzysztof Bielawski
wspólpraca: Zbigniew Sołtysiński
Polecamy też lekturę opracowania Joanny Maksim
"Ludność żydowska w Nieszawie w XIX wieku" (plik PDF, 224 kb)

Bibliografia:
T. Kawski "Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza
w latach 1918-1942"
A. Mietz, J. Pakulski "Świadectwa przeszłości Nieszawy"
"The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust"
Materiały zebrane przez p. Zbigniewa Sołtysińskiego
Materiały z Działu Dokumentacji Zabytków Żydowskiego Instytutu Historycznego