Cmentarz żydowski w Niepołomicach - Jewish cemetery in Niepolomice

Cmentarz żydowski w Niepołomicach jest oddalony około 900 km na południowy wschód od centrum miasta, znajduje się u przy ul. Bohaterów Getta. Data założenia cmentarza nie jest znana - przypuszczalnie powstał w XIX wieku.

Podczas I wojny światowej w obrębie cmentarza założono Cmentarz Wojenny nr 328. Pochowano na nim żydowskiego żołnierza Armii Austro-Węgier Josefa Austerweila z 32 pułku piechoty Landsturmu. W 1936 r. na cmentarzu spoczął miejscowy rabin Josef Teitelbaum (zm. 22 siwan 5696 r.), syn cadyka i dajana Szmuela z Gorlic, wnuk Eleazara Nisana z Drohobycza i prawnuk Mosze Teitelbauma, założyciela dynastii chasydzkiej w Ujhely.

Przed 1939 r. cmentarz zajmował działkę o powierzchni 30 arów, był otoczony kamiennym murem, przy wejściu znajdował się dom przedpogrzebowy.

Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu Niemcy dokonywali egzekucji. W tym czasie rozpoczęła się dewastacja obiektu.

W 1946 r. Komitet Żydowski, wobec emigracji ocalałych, starał się o zawarcie umowy z władzami miasta o opiekę nad cmentarzem. Komitet proponował wydzierżawienie na 50 lat przylegających do siebie działek nr 1616 i 1900 o łącznej powierzchni 1 ha 7 a 29 m kw., na których znajdował się cmentarz (ok. 30 arów) oraz grunt orny (około 80 arów), w tym czasie dzierżawiony przez Władysławę K. W zamian władze miasta miały ogrodzić cmentarz z trzech stron drutem kolczastym oraz przejąć nad nim opiekę. Do zawarcia umowy prawdopodobnie nie doszło - w podobnych przypadkach władze powoływały się na Okólnik Ministerstwa Administracji Publicznej z 6 lutego 1945 r., na mocy którego państwo przerwało ciągłość prawą między gminami żydowskimi z II RP a powojennymi organizacjami żydowskimi. 6 listopada 1946 r. Mojżesz Gruenbaum, formalnie reprezentujący Komitet Żydowski w Niepołomicach, w piśmie do Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Krakowie informował: "Z dniem 19.XI.1945 Zarząd Zrzeszenia Religijnego objął znowu cmentarz w posiadanie. Ponieważ jako ostatni Żyd Niepołomic mam zamiar opuścić miasto, zwróciłem się do tut. rady Narodowej z ofertą o wydzierżawienie i opiekę nad cmentarzem. Odpis oferty załączam. Odpowiedzi na ofertę nie otrzymałem. Zaznaczam, że nagrobki w około 50% są zniszczone, a pozostał tylko 1 mur betonowy od strony południowej, natomiast dom przedpogrzebowy został zburzony".

W kolejnych latach połowę działki zajęła zabudowa jednorodzinna. 4 listopada 1964 r. Minister Gospodarki Komunalnej podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza. W dołączonej dokumentacji podano, że cmentarz zajmuje parcelę nr 2254/6 o powierzchni 0,16 ha.

Obecnie na cmentarzu znajduje się około 140 nagrobków w postaci stel, obmurowań i cokołów. Epitafia lub ich fragmenty zachowały się na około 30 nagrobkach.

Nagrobki z czytelnymi inskrypcjami. Oprac. Krzysztof Bielawski, 2014 r.
	Awraham syn Cwi Kozma, zm. 7 adar 5702 r. (24.02.1942 r.) i Hendel córka Jakowa		Menachem Mendel Manes syn Szmuela, zm. 29 nisan 5695 r (02.05.1935 r.)
	Menachem Eli Gruenfeld syn Zecharii, zm. 3 elul 5692 r.. (04.09.1932 r.)		Meir Sz[...]el syn Naftalego Mordechaja
	Mordechaj syn Barucha ha-Kohena Weissberg, zm. 20 tamuz 5696 r. (10.07.1936 r.)		Awraham Peperle [...]
	Icchak Kalfus syn Arie Altera, zm. 25 ijar 5699 r. (15.05.1939 r.)		Mosze [...] syn Cwi ha-Kohena
	Cwi Hercko Fruchthandler syn Awrahama, zm. 8 aw 5686 r. (19.07.1926 r.)		Saul syn Chaima Wiederman (?), zm. 2 aw 5690 r. (27.07.1930 r.)
	Efroim ha-Lewi Lieban syn Jakowa Lejba ha-Lewi, zm. 8 adar II (?) 5692 r. (16.03.1932 r.) z Targowiska		Icchak Kalonimus Weinstein syn Chaima Jakowa ha-Kohena, zm. 7 ijar 5691 r. (24.04.1931 r.)
	Gela Schmeisser córka Symchy Groińskiego, ur. 10.11.1907 r. zm. 21 nisan 5696 r. (13.04.1936 r.)		Bracha Schtreuch (?) córka Awrahama
	Chana Petersberg córka Beniamina Zewa Goldsteina, zm. 7 siwan 5686 r. (20.05.1926 r.)		[...] żona Mosze Mordechaja Pinkesfeld, córka Cwi ha-Kohena, zm. 16 elul 5684 r. (15.09.1924 r.)
	Rojzel Fruchthendler córka Icchaka, zm. 1 tamuz 5685 r. (23.06.1925 r.)		Sara Estera córka Icchaka, żona Zewa Wolfa Szagrin, zm. 22 siwan 5680 r. (08.06.1920 r.)
	Bejla Hinda Weildstrein, córka Awrahama ha-Kohena, zm. 14 (?) adar II 5681 r. (24.03.1921 r.)		Rachel Weindstein córka Rafaela Cwi, zm. 15 tamuz 5690 r. (11.07.1930 r.)
	Ita córka Dawida, żona Josefa Richtera Wolf		Rywa Lauber córka Dawida Wolfa, zm. 12 tiszri 5677 r. (09.10.1916 r.)
	Malka Perl córka Meira Dawida, żona Icchaka Mames, zm. [...] tewet 568[...] r.		Eli (Eliasz) Alter Spira syn Josefa Zalmana, zm. 16 tiszri 5692 r. (27.09.1931 r.)
	Rabin Josef Teitelbaum syn Szmuela, zm. 22 siwan 5696 r. (12.06.1936 r.)		Mosze (Mojżesz) Mordechaj Pinkesfeld syn Awrahama, zm. 20 aw 5692 r. (22.08.1932 r.)
	Awraham Chaim Wolf syn Dawida Aleksandra, zm. 16 elul 5676 r. (13.09.1916 r.)		Dawid Aleksander Wolf syn Dawida Aleksandra, zm. 19 tiszri 5687 r. (27.09.1926 r.)
	Arie syn Aszera Zeliga, zm. 17 tewet 5692 r. (27.12.1931 r.)

Zidentyfikowane macewy pochodzą w większości z lat dwudziestych i trzydziestych minionego stulecia. Najstarsze stoją na grobach osób zmarłych w 1916 r. - Awrahama Chaima Wolfa syna Dawida Aleksandra, zm. 16 elul 5676 r. (13.09.1916 r.) oraz Rywy Lauber córki Dawida Wolfa, zm. 12 tiszri 5677 r. (09.10.1916 r.). Najmłodszy nagrobek upamiętnia Awrahama syna Cwi Kozmę i jego żonę Hendel, zamordowanych w 1942 r. Po 2014 r. nad macewą rabina Josefa Teitelbauma wzniesiono otwarty ohel.

Zachowane nagrobki to stele w formie pionowego prostokąta, zwieńczone różnymi rodzaju łuku, między innymi półkolistego, podkowiastego, odcinkowego, wklęsło-wypukłego z uskokiem. Pionowe płyty są z reguły stabilizowane cokolikami lub poziomymi, betonowymi tumbami, jednocześnie zabezpieczającymi miejsce pochówku. Inskrypcje często wyryte są w zagłębionej płycinie, nierzadko wykonanej z innego rodzaju kamienia niż zasadnicza macewa. Wiele takich tablic - zapewne wykonanych z marmuru - zostało skutych z nagrobków. Na cmentarzu znajdują się także aedicule, z tablicą epitafijną umieszczoną pomiędzy półkolumnami, z wyodrębnionym cokołem, zamkniętymi profilowanym gzymsem o łuku odcinkowym. Nagrobek - prawdopodobnie symboliczny - Awrahama i Hendel Kozmy wykonano z niewielkiej, poziomej płyty, przymocowanej do betonowej podmurówki. Jako materiał do produkcji macew używano piaskowca, czarnego granitu, betonu i lastriko. W dolnych partiach kilku macew można odnaleźć sygnatury zakładów kamieniarskich z Krakowa, należących m. in. do Grunboima, Hornera, Grunepfela.

Dominują inskrypcje w języku hebrajskim, uzupełniane w niektórych przypadkach zapisem podstawowych danych w języku polskim. Prawdopodobnie na przełomie XX i XXI w. pochodzący w Niepołomic Eliahu Richter (Shofet) z Jesodot w Izraelu umieścił przy kilku nagrobkach - m. in. matki Ity Richter, Icchaka Kalonimusa Weinsteina i rabina Josefa Teitelbauma - tabliczki z tworzywa sztucznego, z apelem w języku polskim o poszanowanie grobów.

W naczółkach części macew wyryto symbole charakterystyczne dla żydowskiej sztuki sepulkralnej, między innymi: korony, dłonie w geście błogosławienia, świeczniki, dzbany i misy. Macewy prawdopodobnie były polichromowane, jednak oddziaływanie warunków atmosferycznych w połączeniu z brakiem bieżącej konserwacji zniszczyły malaturę. Jedynie na nagrobku Geli Schmeisser zachowały się wypełnienia liter, pokryte barwnikiem w kolorze złotym.

Ogrodzenie niezabudowanego fragmentu cmentarza stanowią: przedwojenny mur betonowy, siatka metalowa, płot drewniany na betonowym cokole. Wejście jest możliwe przez niezamykaną furtkę. W wyniku zabudowy granice są czytelne tylko częściowo. Teren jest uporządkowany.

Właścicielem cmentarza jest Urząd Miasta Niepołomice. Obiekt jest wpisany do wojewódzkiej ewidencji zabytków, nie posiada wpisu w rejestrze zabytków nieruchomych województwa małopolskiego.

tekst: Krzysztof Bielawski
zdjęcia: Krzysztof Bielawski & Anna Krzynówek
Źródło: AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/35, Decyzje o zamknięciu i przeznaczeniu ich na inny cel
w województwie krakowskim.
AŻIH, Centralny Komitet Żydów w Polsce, sygn. 303/XVI/150, Kraków WKŻ. Akta organizacyjne.
Drogomir J.J.P., Polegli w Galicji Zachodniej 1914-1915 (1918), t. III, Tarnów 2005.
Dyba O., Marcinek R., Niepołomice, [w:] Województwo małopolskie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.