Cmentarz żydowski w Mszanie Dolnej jest oddalony około 1,2 km na południowy zachód od centrum miejscowości, znajduje się na zboczu wzniesienia, w pobliżu ul. Zakopiańskiej 1a.

Data powstania cmentarza nie jest znana. Pojawiające się w opracowaniach internetowych datowanie cmentarza na koniec XVIII w. należy uznać za wątpliwe w kontekście rozwoju demograficznego miejscowej społeczności żydowskiej. Przypuszczalnie cmentarz powstał w drugiej połowie XIX w., co może potwierdzać brak oznaczenia jego lokalizacji na mapie katastralnej z 1845 r. Najstarszy zidentyfikowany nagrobek upamiętnia osobę zmarłą w 1869 roku.

Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu chowano ofiary Zagłady, między innymi około 20 osób rozstrzelanych we wrześniu 1939 r. na Zarabiu oraz osoby rozstrzelane latem 1942 r. na podwórzu budynku Urzędu Gminy.

Przypuszczalnie podczas wojny rozpoczął się proces dewastacji cmentarza, kontynuowany w kolejnych dekadach. Na mocy ustawy i dekretu o majątkach opuszczonych właścicielem działki stał się Skarb Państwa. W Karcie Cmentarza z 1985 r. ogólny stan obiektu uznano za "bardzo zły", jako istniejące zagrożenia wskazano "całkowite zatarcie całości i pozostałych nielicznych macew", w zaleceniach konserwatorskich zasugerowano "ew. przeniesienie nagrobków na ul. Mroza przy pomniku pomordowanych".

W 1991 r. z inicjatywy Leo Gatterera ogrodzono fragment cmentarza o powierzchni około 0,10 ha. Od kilku lat opiekę nad cmentarzem sprawują wolontariusze związani z grupą Sztetl Mszana Dolna, pod kierownictwem Urszuli Antosz-Rekuckiej. W 2020 r. Fundacja Zapomniane oznaczyła zbiorowy grób z lat Zagłady.

Na cmentarzu znajduje około 40 nagrobków w formie stel z piaskowca, z inskrypcjami w języku hebrajskim oraz drewniana macewa z 2020 r., upamiętniająca ofiary niemieckich egzekucji. Teren jest otoczony ogrodzeniem z metalowych przęseł z siatki na podmurówce, z metalową bramą i furtką osadzonymi na ceglanych słupkach. Wejście jest możliwe przez niezamykaną furtkę.

Właścicielem cmentarza jest Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie. Obiekt jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Urząd do Spraw Wyznań, sygn. 132/272, Informacja dotycząca cmentarzy wyznania mojżeszowego w Polsce.
ANK, Kataster galicyjski, sygn. 29/280/0/13.1/2504. Mszana- Dólna [Mszana Dolna] in Galizien Sandecer Kreis Bezirk Mszana Dólna [Mszana Dolna].
Kruszniewska J., "I pamięć o nich nie ustanie u potomnych" (Est 9, 28). Cmentarz żydowski w Mszanie Dolnej.
Wstęp i Postscriptum U. Antosz-Rekucka, Mszana Dolna 2022.
Mszana Dolna [online] https://zapomniane.org/miejsce/mszana-dolna/ [dostęp: 14.08.2021].
Siwek A., Mszana Dolna, [w:] Województwo małopolskie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Wydzga M., Karta cmentarza nr 8670, [bmw] 1985.
Kliknij tu, by obejrzeć film nakręcony na tym cmentarzu