Żydzi mławscy posiadali dwa cmentarze. Pierwszy z nich powstał w pobliżu osady żydowskiej na Zabrodach, przy obecnej ul. Kruczej. Nekropolia ta funkcjonowała już w 1775 r. Wtedy to wizytator z diecezji płockiej zapisał w swym sprawozdaniu, iż Żydzi "za miastem zaś chowają się na osobnym kirkucie". Jak wynika z planu z 1925 r., cmentarz zajmował działkę w kształcie zbliżonym do prostokąta, o wymiarach 74,5 x 126,20 x 82,60 x 129,90 m.

W drugiej połowie XIX w. gmina żydowska została zmuszona do zamknięcia cmentarza i utworzenia nowego miejsca pochówku. Według Encyclopedia of Jewish Communities in Poland nastąpiło to w 1884 r. Nowy cmentarz żydowski w Mławie założono kilkaset metrów dalej, na wzniesieniu znajdującym się przy ul. Warszawskiej. Wiadomo, że przed wybuchem drugiej wojny światowej cmentarz otaczał mur z czerwonej cegły.

W latach Zagłady oba cmentarze uległy dewastacji. Na polecenie władz niemieckich płyty nagrobne wyrwano i użyto do prac przy budowie tzw. Nowego Berlina - miasta wznoszonego pomiędzy wsiami Krzywonoś i Nosarzewo. Teren cmentarny wykorzystywano jako kopalnię żwiru.

Po wyzwoleniu nieliczni ocaleni Żydzi mławscy przenieśli na cmentarz zwłoki ekshumowane z grobów na terenie miasta. Niestety, wystawiane na zbiorowej mogile pomniki były rozbijane przez nieznanych sprawców. Fotograficzną dokumentację tych wydarzeń można znaleźć na stronie www.tachna.com.

W 1992 r. działacze Towarzystwa Przyjaciół Mławy z prezesem Kazimierzem Tańskim na czele, w porozumieniu z władzami miasta oraz przedstawicielami środowisk żydowskich, podjęli inicjatywę na rzecz upamiętnienia cmentarza żydowskiego. Teren cmentarny został uporządkowany, a w jego najwyższym punkcie stanął zaprojektowany przez artystę rzeźbiarza Andrzeja Borcza pomnik, do budowy którego użyto fragmenty odzyskanych macew. Siedem filarów monumentu stanowi nawiązanie do ramion menory. Prace współfinansowały Fundacja Rodziny Nissenabaumów oraz Stowarzyszenie Żydów Mławskich w Izraelu. W 1994 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków pod numerem 369. Cmentarz jest ogrodzony wysokim metalowym płotem, z bramą od ul. Warszawskiej. Furtka zamykana jest na zasuwę bez klucza.

Stary cmentarz żydowski przy ul. Kruczej porastają dziś chaszcze. Jarek Janiszewski - badacz historii Mławy - podczas wizyty na cmentarzu w kwietniu 2014 r. odnalazł na jego terenie tylko jeden uszkodzony nagrobek.

tekst: K. Bielawski
Kliknij tu, by obejrzeć film video z tego cmentarza