Żydzi założyli w Mikołowie dwa cmentarze. Najstarszy z nich znajduje się w południowo-wschodniej części miasta, przy obecnej ul. Krakowskiej. W 1932 r. jego lokalizację opisano jako: "po prawej stronie dzisiejszej szosy do Tychów, niedaleko dzisiejszej cegielni Jakubowicza". Brak informacji o dacie założenia. Przypuszczalnie powstał w XVII w., o czym świadczy przytoczona przez Marcusa Branna wzmianka o pochowaniu w Mikołowie Mojżesza (prawdopodobnie Singera) w dniu 28 stycznia 1683 r. Cmentarz był użytkowany do pierwszych dekad kolejnego stulecia, kiedy gmina żydowska zorganizowała nowe miejsce pochówku przy obecnej ul. Stara Droga.

Na początku XX w. na cmentarzu znajdowało się lapidarium, składające się z dwóch macew przytwierdzonych do ceglanego muru, z których jedna upamiętniała Chaję córkę Szmuela, zmarłą 7 marca 1722 r. Forma plastyczna drugiego nagrobka o nieczytelnych inskrypcjach wskazywała na pochodzenie z przełomu XVII i XVIII wieku.

Na przełomie lat 70. i 80. cmentarz znalazł się w obrębie Osiedla Słowackiego. Według dokumentacji Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach z 1989 r., działkę cmentarną zajęła Szkoła Podstawowa nr 10, wzniesiona w latach 1985-1988. Wszystkie naziemne ślady cmentarza uległy zatarciu. Brak jakiejkolwiek formy upamiętnienia.

Drugi cmentarz żydowski w Mikołowie jest położony w południowo-zachodniej części miasta, pomiędzy ulicami Konstytucji 3 Maja i Stara Droga, zajmuje działkę na planie zbliżonym do trójkąta, o powierzchni około 1 ha.

Cmentarz powstał prawdopodobnie na początku XVIII w., co potwierdzają zachowane nagrobki z 1726 r. Do końca XVIII w. cmentarz służył jako miejsce pochówku zmarłych ze wszystkich miejscowości Pszczyńskiego Wolnego Państwa Stanowego. Początkowo cmentarz zajmował działkę na planie trójkąta o powierzchni 0,56 ha. W 1828 r. z funduszy Mendla Oschinskiego zakupiono działkę przylegającą od zachodu, na planie prostokąta, o powierzchni 0,44 ha.

Na początku XX w. przy wejściu znajdował się dom przedpogrzebowy lub mieszkanie dozorcy, teren był otoczony ceglano-kamiennym murem.

Okres drugiej wojny światowej cmentarz przetrwał w dobrym stanie. 16 stycznia 1945 r. na cmentarzu Niemcy rozstrzelali i pochowali 14 Polaków, a kilka dni później pochowano około 50 więźniów KL Auschwitz-Birkenau, ofiar tzw. marszu śmierci.

Po 1945 r. obiekt niszczał. Okoliczni mieszkańcy stopniowo rozbierali ceglano-kamienny mur i wywozili nagrobki. Dom grabarza został zasiedlony. Płyty nagrobne kradziono, wiele macew zostało przewróconych i połamanych. Na proces degradacji nagrobków wpływały m.in. kwaśne deszcze.

Pragnący zachować anonimowość jeden z byłych mieszkańców Mikołowa tak opisał losy cmentarza: "Cały teren był bardzo zaniedbany, a może raczej kompletnie zapomniany. Jeszcze kilka lat po wojnie było tam wiele nagrobków z prawdopodobnie bardzo drogich kamieni, które z biegiem lat znikały. W pobliżu był dobrze prosperujący zakład kamieniarski i tajemnicą poliszynela było gdzie zaopatruje się w materiał. W latach sześćdziesiątych zostały już tylko nagrobki z piaskowca. Fragment cmentarza był wydzielony i umieszczona była tam mogiła więźniów z Oświęcimia, którzy zmarli w czasie ewakuacji obozu w styczniu 1945 r. Ta część była zadbana i pamiętam jako harcerze mieliśmy obowiązek porządkowania i składania kwiatów w tym miejscu. W domu grabarza, a raczej komórce przez lata mieszkała wielodzietna rodzina B. Ojciec rodziny był Cyganem i kilka razy zjeżdżały się tam cale tabuny, tradycyjne wozy i setki ludzi obchodząc przez kilka dni jakieś uroczystości (wesela?). Nas jako dzieci nic nie mogło powstrzymać, żeby tam zajrzeć, byliśmy zawsze chętnie przyjmowani, częstowani pieczenia z ogniska, chociaż po plecach zawsze przechodziły dreszcze, bo nie rozumieliśmy języka i zawsze zdawaliśmy sobie sprawę, że to wszystko dzieje się na cmentarzu".

17 listopada 1958 r. Minister Gospodarki Komunalnej podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza. W dołączonej dokumentacji podano powierzchnię 1,42 ha. W 1982 r. ostatecznie rozebrano rozgrabiony już w dużej mierze kamienny mur.

W 1988 r. Urząd Miasta ogrodził cmentarz metalowym płotem, przeprowadził wycinkę drzew, wykarczowano samosiejki. W opisie cmentarza odnotowano: "bardzo duża ilość kamieni nagrobkowych jest zniszczona na skutek zapadania się grobów". Koszt prac w 1988 r. wyniósł 4,22 mln zł. Na lata 1989-1990 planowano dokończenie budowy ogrodzenia.

W 2016 r. Renata Uszyńska-Gwoźdź na zlecenie Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, we współpracy z Mikołowskim Towarzystwem Historycznym wykonała spis zachowanych nagrobków, dostępny na stronie https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/m/445-mikolow/115-pamiec-w-kamieniu/21650-cmentarz-zydowski-ul-stara-droga .

Na cmentarzu znajduje się około 420 nagrobków w różnym stanie zachowania, w tym 289 z inskrypcjami czytelnymi w całości lub części. Najstarsza zidentyfikowana macewa upamiętnia Chaima syna Jehudy Lejba, zmarłego 1 marca 1726 r.

Teren otacza ogrodzenie z prętów metalowych o wysokości około 1 m. Cmentarz porastają drzewa liściaste, w warstwie runa dominuje bluszcz. W północno-zachodnim, nieogrodzonym narożniku cmentarza znajduje się pomnik ku czci ofiar z 1945 roku.

Właścicielem cmentarza jest Skarb Państwa. Obiekt jest wpisany do wojewódzkiej ewidencji zabytków, nie posiada wpisu w rejestrze zabytków nieruchomych województwa śląskiego.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/30, Decyzje o zamknięciu i przeznaczeniu ich na inny cel
w województwie katowickim.
AP w Katowicach, Urząd Wojewódzki w Katowicach, sygn. 543/1/727, Nr 99 - Informacja dotycząca cmentarzy żydowskich na terenie województwa katowickiego.
Mucha A., Mikołów [w:] Województwo śląskie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Wodziński M., Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII-XVIII wieku, Wrocław 1996.
Kliknij tu, by obejrzeć film nagrany na tym cmentarzu