Cmentarz żydowski w Mikołajkach (niem., Nikolaiken) jest położony ok. 1,1 km na południowy wschód od centrum miejscowości, znajduje po zachodniej stronie ul. Dybowskiej. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjną nr 281002 4.0001.465, na palnie zbliżonym do rombu, o powierzchni 583 m kw.

Brak szczegółowych informacji o historii obiektu oraz o jego dewastacji w okresie II wojny światowej i w latach późniejszych. W różnych publikacjach założenie cmentarza datuje się na 1881 r., jednak zachowane nagrobki z 1862 r. i 1847/1848 r. świadczą, że cmentarz powstał znacznie wcześniej.

W 2016 r. w obrębie cmentarza zidentyfikowano 27 macew w różnym stanie zachowania oraz 20 grobów bez tablic nagrobnych lub bez czytelnych epitafiów. Część macew jest przemieszczonych względem właściwego miejsca pochówku.

Najstarszym nagrobkiem jest destrukt macewy, z imieniem Icchak i datą zgonu 12 [....] 5608 r. (1847/1848 r. według kalendarza gregoriańskiego). Najmłodsza macewa stoi na grobie Georga Schetzera (Jehudy syna Jakowa), zmarłego 30 listopada 1931 roku.

Pochówków dokonywano w układzie rzędowym, jednak bez częstego na cmentarzach żydowskich podziału na kwatery męskie i żeńskie. Chronologiczną kolejność pochówków widać jedynie w dwóch skrajnych rzędach w zachodniej części cmentarza, gdzie znajdują się groby osób zmarłych w latach 1880-1894. Najstarsze cztery macewy z lat 1847/48, 1862 i 1868 stoją w centralnej części, w stosunkowo niewielkim oddaleniu od siebie, przy czym destrukt nagrobka z 1847/1848 r. jest najprawdopodobniej przemieszczony w stosunku do grobu. Trzy najmłodsze nagrobki z lat 1911, 1912, 1931 są rozproszone w różnych sektorach cmentarza.

Nagrobki to z reguły stele w formie stojących pionowo prostokątów, zakończonych łukami podkowiastymi, wklęsło-wypukłymi z uskokiem. Pojedyncze nagrobki mają formę obelisków. Większość nagrobków posadowiono na cokołach i postumentach, a groby posiadają obramowanie. Jako materiał do wykonania nagrobków używano piaskowca i betonu (tego ostatniego głównie do obramienia grobów), rzadziej granitu.

Inskrypcje wykonywano metodą wklęsłą. Najczęściej występują inskrypcje mieszane, w języku hebrajskim i niemieckim, przy czym widoczny jest priorytet języka hebrajskiego. W ersję hebrajską często ryto na awersie nagrobka, a niemiecką - na rewersie, lub wersję hebrajską u góry, a niemiecką - w dolnej części macewy.

W porównaniu do epitafiów z cmentarzy żydowskich w środkowej Polsce, inskrypcje z Mikołajek są stosunkowo krótkie i lakoniczne, ograniczone do imienia i nazwiska zmarłego, imion i nazwisk ojca oraz rzadziej męża lub nazwiska panieńskiego, daty urodzenia i zgonu.

Zdobienia macew ograniczają się do wyodrębnienia pola lub płyciny inskrypcyjnej oraz odcięcia płaszczyzny inskrypcyjnej od przyczółka. Z bogatego zestawu charakterystycznych dla żydowskiej sztuki sepulkralnej symboli tylko w zwieńczeniu jednego nagrobka pojawiają się dłonie w geście błogosławieństwa. Inne naczółki dekorowano motywami geometrycznymi i florystycznymi.

Cmentarz otacza ogrodzenie z metalowej siatki. Brak furtki, skradzionej kilka lat temu. Wzdłuż granic cmentarza rośne kilkanaście lip i jesionów, zasadzonych prawdopodobnie w okresie międzywojennym.

W 2006 r. staraniem mieszkańców Mikołajek, przy współpracy z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, cmentarz został uporządkowany. Opiekę nad nim sprawują członkowie Zboru Kościoła Zielonoświątkowego "Emaus" w Mikołajkach. Cmentarz jest wzmiankowany w publikacjach turystycznych jako jedna z atrakcji Mikołajek.

Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa warmińsko-mazurskiego ( nr rej.: A-882 z 22.11.1991).

tekst: Krzysztof Bielawski
Kliknij by obejrzeć film nagrany na tym cmentarzu