Wejście na cmentarz wiedzie przez bramę od strony ul. Walecznych. Na wprost wejścia znajduje się synagoga, pełniącą jednocześnie funkcję Izby Pamięci. Klucz do synagogi udostępnia dozorca mieszkający na zapleczu budynku. W ascetycznie urządzonym wnętrzu synagogi znajduje się pulpit oraz Aron ha-Kodesz z parochetem ufundowanym przez Or Nachayim z Bnei Brak w Izraelu. Synagoga mieści również wystawę poświęconą historii cmentarzy żydowskich Lublina, przygotowaną przez Roberta Kuwałka.

Ścieżka na tyłach synagogi wiedzie na wydzieloną część cmentarza. Za furtką, po prawej stronie przy ogrodzeniu złożono dziesiątki macew, zabranych przez Niemców z cmentarzy żydowskich Lublina w czasach II wojny światowej i odzyskanych po wyzwoleniu. Zwraca uwagę biały nagrobek, pochodzący z kwatery wojskowej urządzonej na cmentarzu przy ul. Walecznych podczas I wojny światowej.

Po drugiej stronie pustego dziś placu stoi fragment muru. Jest to zbiorowa mogiła 190 osób, zamordowanych przez Niemów w dniu 9 listopada 1942 r. podczas likwidacji getta szczątkowego na Majdanie Tatarskim. Ciała ofiar odnaleziono w latach osiemdziesiątych podczas prac budowlanych i po ekshumacji przeniesiono na teren cmentarza.

Kilkanaście metrów w bok znajdziemy mogiły żydowskich żołnierzy wojska polskiego poległych w latach 1939-1944 oraz jeńców z obozu pracy przymusowej przy ul. Lipowej 7. W tym miejscu po wyzwoleniu wzniesiono pomnik w kształcie macewy, z wyrytą na nim menorą. Umieszczona poniżej tablica wymienia nazwiska zidentyfikowanych ofiar. Prawdopodobnie tu pochowano Leona (właść. Lejba) Feldhendlera, jednego z przywódców buntu w obozie w Sobiborze, zabitego w Lublinie w 1945 r. Dokładna lokalizacja jego grobu jest dziś nieznana.

Ten sektor cmentarza współcześnie wykorzystywany jest do pochówków lubelskich Żydów. Pochowano tu między innymi Józefa Honiga, wieloletniego opiekuna cmentarza żydowskiego na Kalinowszczyźnie. W centralnej części wznosi się pomnik nawiązujący formą do menory, stojący nad zbiorowym grobem dzieci i ich opiekunek z żydowskiego sierocińca przy ul. Grodzkiej, rozstrzelanych przez nazistów w dniu 29 marca 1942 r. w dzielnicy Tatary. Zwłoki ekshumowano w 1947 roku. Nieco dalej znajdziemy niewielki budynek - ohel rabina Meira Szapiry, założyciela Jesziwy Mędrców Lublina. W 1958 r. zwłoki rabina przeniesiono na cmentarz Ha-Menuchot w Jerozolimie. Znajdujący się wewnątrz czarny pomnik to nagrobek dr Mojżesza Zajdmana, przywódcy lubelskiej Organizacji Syjonistycznej.

Wąski chodnik przy wewnętrznej stronie muru od strony ul. Walecznych wiedzie wokół cmentarza. Ogrodzenie stanowią przęsła w kształcie menor i macew, do których przytwierdzono tablice upamiętniające ofiary Zagłady. a końcu ścieżki, w północno-wschodnim narożniku cmentarza od strony ul. Andersa, znajduje się ohel zmarłego w 1888 r. cadyka Jehudy Lejba Eigera, wnuka Akiby Eigera z Poznania, ucznia Menachema Mendla z Kocka i Mordechaja Leinera z Izbicy; zmarłego w 1900 r. Cadoka Kohena syna Jakuba, ucznia Jehudy Lejba Eigera, cadyka w Lublinie; zmarłego w 1914 roku cadyka Abrahama syna Judy Lejba Eigera; Izraela Noe syna Abrahama Eigera. Ohel jest zamknięty, klucz udostępnia dozorca cmentarza.

Druga - tak zwana okupacyjna - część lubelskiego beit-olam oddzielona jest ulicą Andersa. W latach II wojny światowej chowano tu Żydów zmarłych lub zabitych na terenie getta. Miejsce to było świadkiem licznych egzekucji. Dziś rozciąga się tu pozbawiony nagrobków skwer. Zarys granic oznaczono pojedynczymi przęsłami ogrodzenia w formie macew. W jego centralnej części Fundacja Sary i Manfreda Bass-Frenklów wzniosła pomnik poświęcony Żydom lubelskim. Umieszczono w nim przywiezione z obozu na Majdanku prochy żydowskich więźniów, a w jedną ze ścian wmurowano fragmenty odzyskanych macew.

tekst: K. Bielawski

Osobom poszukującym informacji o historii Żydów w Lublinie polecamy lekturę broszury autorstwa prof. Andrzeja Trzcińskiego, zatytułowanej "Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie". Jej wersję on-line można przejrzeć tutaj. Dobrym źródłem wiedzy są też witryna internetowa Ośrodka Brama Grodzka - Teatru NN oraz Strona o Żydach Lubelskich.