W czasach rządów biskupów chełmińskich osadnictwo żydowskie w Lubawie było zabronione. W połowie XVIII wieku poświadczona jest obecność zaledwie jednej rodziny żydowskiej, która otrzymała pozwolenie na handel. Sytuacja zmieniła się po pierwszym i drugim zaborze. Ziemia lubawska została przyłączona do Prus, co ułatwiło Żydom zdobycie zezwolenia na osiedlenie. Według dokumentów zachowanych w Archiwum Państwowym w Gdańsku, w 1788 r. w pobliskiej wsi Fijewo mieszkał Żyd, który posiadał aptekę. Według danych miejskich w roku 1792 zamieszkiwało w Lubawie 116 "dusz wyznania mojżeszowego". Synagoga została oddana do użytku w 1847 roku. Wcześniej znajdował się tu dom modlitwy oraz prywatna szkoła, założona w 1833 r.. W 1867 r. mieszkało w Lubawie 532 Żydów, zaś w 1910 r. na ogólną liczbę 4451 mieszkańców dwustu jedenastu było wyznania mojżeszowego.

W Lubawie istniały dwa cmentarze żydowskie. Starszy założono być może już w końcu XVIII wieku na Fijewskiej Górce, wzniesieniu znajdującym się pomiędzy Lubawą a Fijewem, przy obecnej ul. Polnej. Cmentarz otoczony był murem, prowadziła do niego żelazna brama. W 1892 r. znajdowało się na nim około pięćdziesięciu grobów z macewami, a także trzy mogiły otoczone żelaznym ogrodzeniem. Obecnie cmentarz jest trudny do zlokalizowania.

Podczas rozpoznania prowadzonego w dniach 24 i 27 kwietnia 2007 r., udało się odnaleźć siedem grobów, w tym pięć z granitowymi macewami. Niestety tylko trzy spośród nich nadal stoją na swoim miejscu: jedna z nich jest rozbita, dwie zaś są przewrócone - w tym jedna inskrypcją do ziemi. Zachowane macewy są bardzo proste w swojej formie, znajdują się na nich wyłącznie hebrajskie inskrypcje i nie posiadają żadnych zdobień. Na cmentarzu widoczne są ślady zniszczeń, których dokonano już we wrześniu 1939 r. po wkroczeniu do Lubawy oddziałów niemieckich. W latach następnych postępowała dewastacja, rozebrano okalający cmentarz mur. Obecnie obszar dawnego cmentarza wynosi ok. 0,2 ha.

Drugi cmentarz żydowski w Lubawie oddano do użytku 27 kwietnia 1860 roku. Zajmował on początkowo obszar 0.15 ha, ziemię zakupiono za łączną sumę 300 marek. W 1869 r. jego obszar został poszerzony. Nekropolię założono przy drodze na Dąbrówko, przy obecnej ul. Kupnera (kliknij tu, by zobaczyć plan sytuacyjny). Znajdowały się na niej nagrobki z pięknymi macewami z hebrajskimi i niemieckimi inskrypcjami. Obecnie cmentarz jest całkowicie nieczytelny z uwagi na znajdujące się na nim domy mieszkalne i pomieszczenia gospodarcze.

tekst & zdjęcia: Seweryn Szczepański

Bibliografia:
M. Aschkewitz, Zur Geschichte der Juden in Westpreussen , Marburg 1967.
G. Lieck, Die Stadt Löbau in Westpreussen mit Berücksichtigung des Landes Löbau , Marienwerder 1892.

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Lubawy i ich nekropoliach.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętają te cmentarzez okresu przed II wojną światową.