Cmentarz żydowski w Łowiczu znajduje się w zachodniej części miasta, około 2 km od centrum, przy ul. Łęczyckiej. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjną nr 5648 o nieregularnym kształcie i powierzchni około 1,86 ha.

Żydzi z Łowicza początkowo chowali zmarłych na cmentarzach w Sobocie i Sochaczewie. W 1797 r. czterej Żydzi uzyskali prawo osiedlenia się w mieście, zobowiązując się jednocześnie do ponoszenia pewnych opłat, w tym trzech talarów za założenie cmentarza, który jednak powstał dopiero ponad 30 lat później. W latach 20. XIX w. Żydzi łowiccy podjęli próbę założenia własnego dozoru bóżniczego, co spotkało się z oporem dozoru sochaczewskiego oraz władz administracyjnych. W 1824 r. urzędnicy Komisji Województwa Mazowieckiego nakazywali "iżby starozakonni M. Łowicza nie na cmentarzu M. Soboty, lecz M. Sochaczewa, jako własnej parafii, grzebali się". Jednym z powodów sporu były dochody z tytułu pokładnego. Sprawa ciągnęła się kilka lat. Dopiero 22 marca 1829 r. władze w oparciu o zarządzenie wielkiego księcia Konstantego Romanowa wydały "Konsens dla Wyznania Moyzeszowego w Łowiczu Zamieszkałego do założenia Kierchala na grontach do Dóbr Łowickich należących, [...] około wsi Zagórze, przy trakcie od Łowicza do Bielaw prowadzącego", polecając jednocześnie, aby miejsce pochówku, "jako w bliskości Miasta położone, było przyzwoicie oparkanione". Działkę na cmentarz o powierzchni 1 morgi polskiej ( 0,5598 ha ) przekazał jako darowiznę Konstanty Romanow.

W kolejnych dekadach teren cmentarza był powiększany. W 1937 r. przy wejściu z fundacji rodziny Weksteinów wzniesiono dom przedpogrzebowy.

Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu Niemcy dokonywali egzekucji Żydów i Polaków. Ofiary grzebano w miejscu kaźni. Część macew na polecenie władz okupacyjnych użyto do utwardzania dróg oraz brzegów Bzury.

W 1946 r. Zarząd Miejski Łowicza wykorzystał część macew do budowy Pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej, stojącego na Rynku Tadeusza Kościuszki.

W 1948 r. Centralny Komitet Żydów w Polsce, powołując się na Okólnik nr 44 Ministerstwa Administracji Publicznej, wezwał władze Łowicza do przewiezienia na cmentarz macew znajdujących się w różnych częściach miasta. Burmistrz S. Pietrzak początkowo odmówił zwrotu nagrobków, jednak ostatecznie, w wyniku dalszej korespondencji, na polecenie Zarządu Miejskiego Łowicza latem 1949 r. macewy przetransportowano na cmentarz.

Pierwszą moją czynnością w Łowiczu, po wypędzeniu Hitlera, było odbudowanie cmentarza żydowskiego, zniszczonego doszczętnie przez te "krwiożercze zwierzęta". Płyty pomnikowe wywiezione lub połamane. Z płaskich kamieni wyłożono kilometr rowu - dna i boki. Z powrotem kazałem przewieźć je i wkopać na cmentarzu, na wolnych placach w ziemię, gdyż tam, gdzie były pierwotnie, zostały tylko fundamenty oraz w ogóle nie wiadomo gdzie były. Udało mi się wkopać paręset sztuk, a 36 scementować, tak jak kiedyś stały. Pomniki moich dziadków zostały nienaruszone. Nawet kraty żeliwne zostawiono, pomimo że z całego cmentarza wywieziono żelazne części.
Źródło: AŻIH, Zbiór pamiętników Żydów Ocalałych z Zagłady, sygn. 302/204, Anatol Weksztajn, k. 203.

Doraźne prace porządkowe na cmentarzu były wykonywane m.in. na zlecenie Anatola Weksteina. W 1993 r. renowację obiektu sfinansowała Natalie Wolf. Na początku lat 90. na cmentarz wróciły macewy z rozebranego Pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej.

Cmentarz jest otoczony ogrodzeniem z czerwonej cegły i płyt betonowych, z drewnianą dwuskrzydłową bramą. Przy wejściu zachował się ceglany budynek dawnego domu przedpogrzebowego, wzniesiony na planie prostokąta o przybliżonych wymiarach 4 x 5 m, z tablicą upamiętniająca fundatorów na frontonie. W obrębie cmentarza znajduje się około 200 nagrobków w formie stel, obelisków, rzeźb przedstawiających pień złamanego drzewa, w większości ustawionych wtórnie i niezwiązanych z miejscem właściwego pochówku. Zachowane nagrobki stanowią niewielki procent ich oryginalnej liczby.

Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków (wpis nr 875 A z 20.03.1992 r.). W wyniku restytucji mienia przedwojennych gmin żydowskich właścicielem cmentarza jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Klucze do bramy cmentarza znajdują się w Urzędzie Miejskim w Łowiczu (Stary Rynek 1, pok. 45, tel. 46 830 91 51).

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AGAD, Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego , sygn. 1713, Akta tyczące się gminy żydowskiej
w Łowiczu w województwie mazowieckim, k. 22-41.
AŻIH, Zbiór pamiętników Żydów Ocalałych z Zagłady, sygn. 302/204, Anatol Weksztajn, k. 203.
AŻIH, Wydział Prezydium I Sekretariat Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, sygn. 303/I/135,
Prezydium. Akta organizacyjne, k. 130-146.
J. Podolska, Spacerownik śladami Żydów Ziemi Łódzkiej, Łódź 2010, s. 66-70.

Dane osobowe odczytane z części zachowanych nagrobków na cmentarzu żydowskim w Łowiczu Oprac. Krzysztof Bielawski, 2020.
Imię	Imię hebrajskie lub jidyszowe	Imię ojca	Nazwisko	Data śmierci	Informacje dodatkowe
Given name	Hebrew name	Father's name	Surname	Date of death	Additional information
	Ester	Cwi		09.12.1853	Odczyt daty niepewny
				10.03.1856	Odczyt daty niepewny
	Awraham	Icchak		03.09.1860	Data roczna niepewna
Emilia	Ester	Szlomo	Zyss (Süss)	06.10.1861	Mąż Cwi Hirsz
	Icchak	Dawid		01.11.1868
	Frejda Rachel	Mosze		04.04.1871
	Ruwen	Izrael		01.09.1873 (?)
	Ester	Cwi		09.05.1874
	Gela Rachel	Jehuda Lejb		14.04.1874
	Masza	Perec		27.05.1877
	Chaim	Kalonimus		01.10.1881
	Rajca	Szraga Fiszel		06.04.1882
Salomea				15.11.1885
Regina				03.12.1885
	Aharon	Eliezer	Margulies	03.01.1888
	Dow	Jehuda	Kruszyński	29.08.1888
	Awraham	Mosze Meir	Borowski (?)	25.11.1889	Nazwisko przypuszczalne, ustalone na podstawie JRI-Poland
	Izrael Jakow	Pesach		1890	Odczyt daty niepewny
	Mosze Chenich	Szmuel Josef		24.10.1892
	Jochewed	Chaim	Szapiro	28.11.1893	Odczyt daty dziennej niepewny
	Icchak	Mosze		1893
Masza			Kruszyńska	15.01.1894
	Genendel	Efraim Fiszel	Dorembus (?)	30.08.1894	Nazwisko przypuszczalne, ustalone na podstawie JRI-Poland
	Sara Rajzel	Beniamin Fiszel		31.101.1894
	Mindel	Rafael		22.07.1894	Odczyt daty dziennej niepewny
Josef Beer	Josef Ber	Icchak	Rosendorn	03.08.1895
	Awraham	Zew Wolf		10.02.1895
	Eliezer Lipa		Pimsztejn	1896
	Nachman	Cwi Hirsz		24.02.1896
	Meir Jechiel	Mosze Aszer		23.03.1898
	Alter	Szlomo	Złoty (?)	03.04.1900	Nazwisko na podstawie JRI-Poland
	Szaul Icchak	Natanel		01.11.1903
	Frajdel	Awraham Jehuda		01.11.1903
Hynda Rywka	Hinda Riwka	Jehuda	Rosendorn	15.07.1905	Nazwisko panieńskie: Szlachter. Mąż: Josef Dow
	Cwi	Izrael Pinkas	Buksztejn	08.02.1905	Żył 3 lata
	Jeszua (?)	Natan	Birencwejg	26.02.1906
	Lea	Eli		25.12.1906
	Mechel	Jehuda		10.02.1907	Uczeń jesziwy
Chana Lea		Aharon		13.12.1909	Ojciec kohen
	Rojza	Awraham		18.10.1909
Mirel		Menachem	Wekstein	14.07.1910	Mąż Jakow Aszer (?)
	Hudes	Dawid		05.02.1912
Szaul Nosen		Azriel Cwi		18.07.1912
Heniek	Hirsz	Jakow	Bem	06.12.1914
	Rachel Lea	Becalel		29.05.1914
	Mordechaj Efraim	Dawid Cwi		31.07.1914	Odczyt daty dziennej niepewny
	Chawa	Jakow		18.05.1915
	Izrael Jakow	Meir		[...] adar 5676 (?)
	Awraham		Domanowicz	06.09.1916 (?)	Z Kutna
	Rachel	Lejb Wolf		01.05.1917
	Josef	Izrael	Frydman	09.01.1917
	Jakow Icchak	Isachar Dow		22.01.1917
Lea Necha	Lea Necha	Josef Dow	Jakubowska	12.05.1918	Nazwisko panieńskie: Rozendorn. Żyła 57 lat.
Leon	Lejb	Szalom Dawid	Jakubowski	04.10.1918	Żył 23 lata
J.	Icchak	Icchak	Toruńczyk	05.09.1918
	Szloma Asz[er]	Fiszel		16.03.1918 (?)
	Miriam	Jechiel Alter		19.04.1918	Ojciec lewita
	Tema	Jakow [...]	Kalmanowicz (?)	26.12.1918
	Masza Brejna	Sz[...]		10.07.1921	Odczyt daty niepewny
Icek Dawid	Icchak Dawid	Naftali Hirsz	Miedziński	02.12.1934	Żył 42 lata
	Awraham Jakow	Szlomo Zelman		01.03.1934	Żył 75 lat
Abram		Josek	Leszczyński	[..].02.1940	Urodzony w Łowiczu, zmarł w Warszawie
Chana Hinda			Pera	27.012.1943	Nazwisko panieńskie: Konopnicka. Zabita przez Niemców w wieku 47 lat.
Aron			Fiszman	09.09.1944	Zabity przez Niemców
Helena			Wekstein Krajewska	10.06.1959	Żyła 85 lat
Anatol			Wekstein	1972	Żył 100 lat
Szoel			Natan		Nagrobek symboliczny
Fraida					Nazwisko panieńskie: Amszczonowska
Rywka Małka			Amszczonowska		Nagrobek symboliczny
[...]ysław			[...]ławski
			Wekstein
	Mordechaj	Szraga			Zmarł 13 adar [...]
	Jakow Mosze
	Icchak	Jehuda
	Szmuel	Dawid
Julian			Wekstein		Urodzony 01.07.1850, zmarł 14 kislew 56[...]
	Szloma	Nachum Zew	Stern		Rzeźnik rytualny i kontroler mięsa, zięć cadyka Nachuma Zewa Bornsztejna
	Josef	Szlomo Jehuda	Bender
	Sara Fejga		Naselewicz		Mąż Zelman
	Rywka	Naftali (?)
	Aharon				Macewa użyta do budowy Pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej
	Efroim Baruch	Izrael Zew
Chaskiel Icek (?)	Jechezkiel Icchak	Awraham	Ejzenberg (?)		Nazwisko przypuszczalne, ustalone na podstawie JRI-Poland
	Szejndel	Josef Awraham
	Chaim	Awraham	Dzik		Zmarł w miesiącu adar
	Nechemia	Icchak Lejb			Szames
	Eleazar	Chaim	Szapiro
	Baruch Bendet	Awraham [...]			Zmarł 19 aw [...]
	Mosze	Jedydia
	Bencion	Lejbisz			Kohen
	Sara Krejndel	Cwi			Zmarła podczas Szabatu. Ojciec lewita.
	Rachel	Mordechaj
	Dawid Hirsz	Szlomo Lejb			Zmarł 22 elul 56[...]
	Miraim Hinda
	Zisa Blima
	Szejndel Dwora (?)				Zmarła 24 kislew [...]
	Bejla [...]	Jehuda
	Menachem Mendel
	Meir Jechiel
	Awraham Aba	Jehuda Lejbisz
Mendel	Jehoszua Menachem	Cwi Zew	Grynblat		Zmarł 27 elul [...]
	Rywka	Josef			Ojciec rzezak rytualny i kontroler koszerności mięsa
	Jechezkiel		Prywer (?)
	Fejga Sara	Issachar
	Icze	Bencion
		Jakow			Ojciec rzezak rytualny i kontroler koszerności mięsa
	Rachil	Awraham
	Chawa	Eliakim Gecel
	Chaim Szalom	Mosze Dow			Lewita
	Szloma Zalman	Efraim
	Adel Ester	Awraham [...]
	Menachem Mendel
	Krasa	Icchak Jakow