Gmina żydowska w Łomży posiadała dwa miejsca pochówku. Tak zwany "stary cmentarz" jest położony na wzniesieniu nad Narwią, pomiędzy ulicą Woziwodzką, Placem Zielonym i ul. Rybaki, w bezpośrednim sąsiedztwie dawnej wsi Rybaki, w której Żydzi mieszkali po wypędzeniu ich z Łomży w 1598 r. Cmentarz zajmuje działkę na planie zbliżonym do prostokąta o powierzchni 1,47 ha.

Cmentarz na planie Łomży z 1879 r. Źródło: Archiwum Państwowe w Łomży

Według różnych źródeł cmentarz powstał około 1822 r. lub w 1833 r. Jak podają autorzy Księgi Pamięci Łomży, założono go w miejscu cmentarza użytkowanego w XVI w., jednak tego przekazu nie potwierdzają inne źródła. Około 1852 r. cmentarz ogrodzono i powiększono.

Około 1890 r. dozór bóżniczy w Łomży utworzył drugi cmentarz, oddalony około 1 km na południowy wschód od Starego Rynku, położony przy obecnej ul. Wąskiej 69. Przed drugą wojną światową cmentarz znajdował się poza terenem zabudowanym, był ogrodzony, zajmował działkę na planie zbliżonym do prostokąta o powierzchni 2,19 ha. Przy wejściu zbudowano dom przedpogrzebowy z fasadą w stylu neomauretańskim.

W 1906 r. prawdopodobnie na tym cmentarzu odbyło się tzw. czarne wesele. Był to ludowy zwyczaj, mający na celu zażegnanie epidemii. W 1910 r. na cmentarzu pochowano rabina Malkiela Tannenbauma .

Podczas drugiej wojny światowej cmentarz przy ul. Wąskiej był miejscem egzekucji. Niemcy rozstrzeliwali na nim m.in. osoby przywiezione z więzienia w Łomży. Wśród zamordowanych byli: Adam Berkman, [...] Berman, [...] Boczkowski, [...] Budzik, [...] Gołąbek, Estera Gurfinkiel, [...] Niedźwiecki, [...] Roksztajan, [...] Urwicz, [...] Zimny. Ofiarami egzekucji byli także harcerze - w latach 60. XX w. ich grób był oznakowany wysokim, czterometrowym krzyżem i otoczony drewnianą barierką, opiekę nad nim sprawowała drużyna harcerska ze Szkoły Podstawowej nr 6.

Prawdopodobnie już podczas wojny rozpoczął się proces dewastacji, który kontynuowano w kolejnych latach. Z cmentarzy wybierano żwir, kradziono nagrobki, ich tereny zaśmiecano i wykorzystywano jako pastwiska. Dom przedpogrzebowy przy ul. Wąskiej zaadaptowano na lokal mieszkalny, z elewacji usunięto ryzalit w stylu neomauretańskim.

31 maja 1963 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Łomży przyjęło uchwałę o zamknięciu cmentarzy żydowskich oraz cmentarza prawosławnego przy ul. Słonecznej i ewangelickiego przy ul. Mikołaja. W uzasadnieniu stwierdzono: "Cmentarze powyższe są utrzymywane w stanie zaniedbanym oraz ze względu na ich niewykorzystanie przez poszczególne wyznania przy jednoczesnym utworzeniu cmentarza komunalnego, istnienie tylu cmentarzy zajmujących tereny konieczne pod inwestycje w przyszłościowym planie zabudowy miasta jest zbyteczne i utrudnia rozbudowę". Zarządzenie w tej sprawie Minister Gospodarki Komunalnej podpisał 12 marca 1964 roku.

Cmentarz przy ul. Rybaki w latach 50. XX w. Fotografia ze zbiorów Antoniego Dudo

W dokumentacji opracowanej przez Urząd do Spraw Wyznań w 1981 r. w opisie cmentarza przy ul. Rybaki podano: "Teren nieogrodzony, minimalna ilość mogił widocznych, nagrobki zdewastowane z kamienia naturalnego. Mogiły porosłe trawą, zapadnięte", a w przypadku cmentarza przy ul. Wąskiej: "Ogrodzony murem, w stanie dobrym; nagrobków 40%, reszta zdewastowana".

W 1988-1989 władze miasta uporządkowały cmentarz przy ul. Rybaki, tworząc na nim lapidarium. Obecnie znajduje się nim około 300-400 nagrobków wykonanych z polnych kamieni granitowych, w większości ustawionych wtórnie w kilku skupiskach. Brak ogrodzenia, granice są nieczytelne. Teren porasta trawa, w części zachodniej kilkanaście drzew liściastych. Ze względu na sposób zagospodarowania (ławki, chodniki i zieleń) cmentarz pełni funkcję parku miejskiego.

W 1992 r. w związku z wizytą prezydenta Chaima Herzoga władze miejskie przeprowadziły prace porządkowe na cmentarzu przy ul. Wąskiej. Od 1999 r. cmentarzem opiekowała się Łomża Jewish Cemetery Foundation, której współzałożycielem jest pochodzący z Łomży Marek Kamiński. Wykarczowano zarośla, usunięto zaśmiecenie i ustawiono część przewróconych macew. Wykonano również prace dokumentacyjne. Na cmentarzu znajduje się ponad 700 nagrobków (spis dostępny na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich: https://cemetery.jewish.org.pl/list/c_54) w różnym stanie zachowania, w większości w formie stel i obelisków, wykonanych z piaskowca i granitu. Przy alei głównej znajduje się częściowo zdewastowany nagrobek architektoniczny typu obudowa tablicy inskrypcyjnej, pod którym pochowany jest rabin Malkiel Tannenbaum. Według ustaleń Fundacji Zapomniane, w południowo-wschodnim narożniku cmentarza znajduje się nieoznakowany grób zbiorowy z czasów wojny, o przybliżonych wymiarach 10 x 12 m. W części południowo-zachodniej znajduje się dawny dom przedpogrzebowy, obecnie nieużytkowany. Częściowo czytelny jest pierwotny układ z aleją główną i kwaterami. Teren jest ogrodzony przedwojennym murem z cegły oraz współczesnym murem z betonowych przęseł prefabrykowanych.

W wyniku restytucji mienia przedwojennych gmin żydowskich, oba cmentarze stanowią własność Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Cmentarze są wpisane do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz do rejestru zabytków nieruchomych województwa podlaskiego.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Urząd do Spraw Wyznań, sygn. 131/519, Wyznanie mojżeszowe. Cmentarze w Polsce. Informacja.
AGAD, Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego, sygn. 190/1826, Akta tyczące się gminy żydowskiej
w Łomży w województwie augustowskim.
Kułak A., Ryżewski G., Łomża, [w:] Województwo podlaskie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Lewiński J.-T., Zarys dziejów Żydów w Łomży, [w:] Księga Pamięci Gminy Żydowskiej w Łomży, red. J.-T. Lewiński,
Łomża 2019.
Łomża [online] https://zapomniane.org/miejsce/lomza/ [dostęp: 20.02.2021].
Penkalla A., Warchoł W., Karta cmentarza nr 13647, [bmw] 1983.
Penkalla A., Warchoł W., Karta cmentarza nr 13659, [bmw] 1983.
Szczepański J., Społeczność żydowska Mazowsza w XIX-XX w., Pułtusk 2005.
Szerszeń E., Zabytkowe cmentarze. Woj. łomżyńskie, Warszawa 1991.

Więcej informacji:
Cmentarz Żydowski w Łomży
Lomza Virtual Jewish Cemeteries
A. Dudo, E. Stefanowicz, Cmentarz żydowski w Łomży przy ul. Wąskiej