Dominującą formą nagrobka była stela wykonana z piaskowca, granitu, wapienia, żeliwa; prawdopodobnie stawiano także macewy drewniane. Na cmentarzu stały dwa ohele, jeden z nich wzniesiono nad grobem cadyka Symchy Bunema z Białej, syna Dowa Berisza, wnuka Awrahama z Ciechanowa, zmarłego 10 lipca 1887 r. (18 tamuz 5647). W świetle zgromadzonych źródeł można zakładać, że powszechna w XIX w. "rewolucja cmentarna", która w ośrodkach wielkomiejskich przyniosła znaczne przemiany w żydowskiej sztuce sepulkralnej, w przypadku cmentarza łódzkiego ograniczyła się do pojawienia się zmodyfikowanych stel, oheli oraz stopniowego pojawienia się w inskrypcjach języków codziennej komunikacji. Pierwszy zidentyfikowany napis w języku niemieckim, zapisany literami hebrajskimi pochodził z nagrobka osoby zmarłej w 1866 r. Pierwsze fragmenty inskrypcji w językach niemieckim i polskim, zapisane alfabetem łacińskim, pojawiają się macewach datowanych na 1874 r., a napis rosyjski - w 1883 roku.

Na przełomie dziewiątej i dziesiątej dekady XIX w., w związku z brakiem możliwości powiększania powierzchni, ekspansją zabudowy miejskiej i protestami okolicznych mieszkańców, dozór bóżniczy został postawiony przed koniecznością utworzenia nowego miejsca pochówku na Marysinie. Cmentarz przy ul. Wesołej został oficjalnie zamknięty w 1892 r., jednak w kolejnych latach sporadycznie odbywały się na nim pogrzeby, m.in. podczas pierwszej wojny światowej.

W 1930 r. gmina żydowska w Łodzi zainicjowała wydanie monografii cmentarza. W efekcie pracy zespołu badaczy (Filipa Friedmana, Arona Alperina, Arjana Maliniaka i in.) w 1938 r. ukazała się książka Stary cmentarz żydowski w Łodzi. Studjum monograficzne, zawierająca m.in. historię cmentarza i bractwa pogrzebowego, charakterystykę nagrobków, częściowy spis zmarłych oraz wybrane biogramy pochowanych. W tym czasie nieużytkowany od prawie 40 lat cmentarz był zaniedbany (" Rozrzucone bez ładu i składu wewnątrz cmentarza nagrobki toną w gęstwinie drzew, zarośli i chwastów, siejąc smutek ponurym krajobrazem dość szarej i ubogiej w piękno galerji kikutów pomnikowych"), znajdowało się na nim 3871 nagrobków (przy czym liczba pochówków była wyższa), a dom przedpogrzebowy gmina żydowska wykorzystywała jako schronisko dla psychicznie chorych.

Podczas drugiej wojny światowej cmentarz znalazł się w obrębie getta. 25 czerwca 1942 r. Zarząd Getta w Łodzi poinformował Starszeństwo Żydów o zamiarze usunięcia nagrobków z cmentarza i przeznaczenia go na skład drewna dla przyległego Resortu Galanterii Drzewnej. Józef Zelkowicz w swoim dzienniku pod datą 23 grudnia 1942 r. zanotował: "W getcie mówi się, że zmarli zemścili się na Resorcie. Zamiast zostawić ich w spokoju, na cmentarzu urządzono skład drewna".

W 1949 r. Zarząd Miejski Łodzi rozpoczął budowę arterii komunikacyjnej, której część przebiegała przez cmentarz. W wyniku protestów Żydowskiej Kongregacji Wyznaniowej w Łodzi prace zostały wstrzymane. W sprawie interweniowało Ministerstwo Administracji Publicznej. W piśmie z 29 kwietnia 1949 r. MAP zaakceptowało plan pod warunkiem ekshumacji szczątków, sugerując jednocześnie przywrócenie zabytkowej bramy, obmurowanie pozostałego terenu oraz zachowanie i ustawienie pozostałych nagrobków oraz "pamiątek cmentarnych". Władze miasta doprowadziły inwestycję do końca. W kolejnych latach na cmentarzu wzniesiono bloki mieszkalne. W wyniku zniszczeń, do dziś z naziemnej części cmentarza pozostał jedynie fragment muru przy ul. Rybnej i Osiedlowej oraz dwa fragmenty nagrobków (przy ul. Rybnej 9a i ul. Lutomierskiej 42).

W 2004 r. na cmentarzu odsłonięto stylizowany na macewę pomnik z napisem: "Stary cmentarz przy ulicy Wesołej, założony 4 kwietnia 1811 roku, czynny do 1922 roku. Częściowo zdewastowany przez Niemców w 1942 roku, zniszczony przez władze komunistyczne w latach 1949-1954. Pochowano tu 12 tysięcy osób. Fundator: Fundacja Rodziny Nissenbaumów, Urząd Miasta Łodzi".

W 2007 r. podczas budowy torów Łódzkiego Tramwaju Regionalnego na ul. Zachodniej pojawiły się kości z rozkopanych grobów. Po negocjacjach władz miasta z Gminą Wyznaniową Żydowską w Łodzi, Naczelnym Rabinem Polski Michaelem Schudrichem podjęto decyzję o kontynuacji budowy torowiska. W 2008 r. groby zabezpieczono specjalną konstrukcją z ocynkowanych płyt stalowych i płyt żelbetowych, tworzących szczelinę dylatacyjną między ziemią a torowiskiem. Projekt przygotował inż. Arie Klein w porozumieniu z Komitetem Ochrony Cmentarzy Żydowskich w Europie.

tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Ministerstwo Administracji Publicznej, sygn. 199, Żydowskie Kongregacje Wyznaniowe i Naczelna Rada Religijna Żydów Polskich, k. 196.
AP w Łodzi, Przełożony Starszeństwa Żydów w Getcie Łódzkim, sygn. 1081,
Kronika getta łódzkiego z 26.06.1942, k. 379.
Stary cmentarz żydowski w Łodzi. Studjum monograficzne, red. J. Szper, Łódź 1938.
Zelkowicz J., Notatki z getta łódzkiego 1941-1944, Łódź 2016, s. 304.

Starania o założenie nowego cmentarza dozór bóżniczy w Łodzi podjął już w 1888 r. w obliczu niemal całkowitego wykorzystania powierzchni cmentarza przy ul. Wesołej. Jednak trudności związane z wyborem lokalizacji i zakupem ziemi odwlekły w czasie jej otwarcie. Dopiero 5 sierpnia 1892 r. władze gubernialne wyraziły zgodę na lokalizację cmentarza, co 4 września 1892 r. zatwierdził Generał-Gubernator. Cmentarz powstał na działce odkupionej przez Izraela Poznańskiego od barona Juliusza Heinzla, właściciela folwarku Marysin.

Pierwsze pochówki odbyły się na pod koniec 1891 r. Na początku 1893 r. rozpoczęły się prace przy urządzaniu terenu cmentarza, zgodnie z projektem Adolfa Zeligsona. Cmentarz podzielono na dwie części: jedną z zabudowaniami gospodarczymi i obiektami rytualnymi i drugą - grzebalną, podzieloną na 64 kwatery. W kwietniu 1898 r. został otwarty monumentalny dom przedpogrzebowy, ufundowany przez Ninę Konsztadt, a zaprojektowany przez Adolfa Zeligsona.

Powierzchnia cmentarza była stopniowo powiększana - kolejne przylegające działki zakupiono w 1896 r. i 1902 roku.

Podczas I wojny światowej cmentarz został częściowo zdewastowany przez okolicznych mieszkańców i żołnierzy rosyjskich, którzy kradli drewno z parkanów i zabudowań. Do zniszczeń doszło także w wyniku ostrzału artyleryjskiego w listopadzie 1914 roku. W 1919 r. jednostki podległe gen. Hallerowi wykorzystywały cmentarz jako pastwisko dla koni. W konsekwencji uszkodzeniu uległo około pół tysiąca nagrobków.

W 1940 r. cmentarz znalazł się w obrębie utworzonej przez Niemców dzielnicy żydowskiej. Do początku 1945 r. na cmentarzu pochowano około 45 tys. Żydów, zmarłych i zabitych w getcie. Niemcy pogrzebali na nim także ciała Romów z tzw. obozu cygańskiego oraz rozstrzelanych członków Armii Krajowej, Polskiej Partii Robotniczej i organizacji Promienistych.

Po zakończeniu działań wojennych użytkownikiem cmentarza była Żydowska Kongregacja Wyznaniowa w Łodzi. Odbywały się na nim pogrzeby, na cmentarz przenoszono szczątki ofiar egzekucji ekshumowane z grobów w okolicach Łodzi.

Ogromnym wyzwaniem stało się utrzymanie cmentarza. Pomimo dotacji otrzymywanych z Jointu, Kongregacja nie była w stanie zapewnić skutecznej opieki. Problemem były dewastacje, kradzieże nagrobków, rozkopywanie grobów. W latach 50. część cmentarza władze miejskie przeznaczyły na rozbudowę ul. Zagajnikowej.

W 1980 r. cmentarz wpisano do rejestru zabytków. Cztery lata później powołano Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzem Żydowskim w Łodzi. W 1995 r. Urząd Miasta Łodzi, Związek Byłych Łodzian w Izraelu oraz Światowa Organizacja Żydowska ds. Restytucji powołały do życia Fundację Monumentum Iudaicum Lodzense, która do dziś zajmuje się pracami porządkowymi. W łaścicielem cmentarza jest Gmina Wyznaniowa Żydowska w Łodzi.

Cmentarz ma powierzchnię 42 ha i należy do największych cmentarzy żydowskich w Europie. Jego teren ma kształt wydłużonego nieregularnego wieloboku i jest przedzielony wewnętrznym murem na część wschodnią - z bramą główną i budynkami oraz zachodnią - miejsce pochówku zmarłych. Cmentarz ponadto został podzielony na osobne kwatery dla kobiet i mężczyzn, pola choleryczne, dziecięce oraz gettowe.

Jak na większości wielkomiejskich cmentarzy, także i tu obok tradycyjnych macew znajdziemy groby o różnych niezwykle wyszukanych formach, wznoszone w stylu antycznym, eklektycznym, secesyjnym. Nagrobki z przełomu XIX i XX wieku są dziełem zakładów kamieniarskich zarówno lokalnych, jak i zagranicznych. Budulec nie zawsze pochodził z rodzimych terenów, na przykład grób Marcusa Silbersteina został zbudowany ze specjalnie sprowadzonego z Włoch marmuru kararyjskiego, kamień importowano również z Czech, Węgier i Szwecji. Zwykłe macewy wykonywano masowo jako półfabrykaty i w zależności od zamówienia zaopatrywano je w napis i określone symbole, ozdobniki.

Cmentarz jest miejscem ostatniego spoczynku wielu osób znanych i zasłużonych dla miasta i kraju. Znajdują się tu grobowce łódzkich przemysłowców: Barcińskich, Jarocińskich, Kohnów, Prussaków, Rosenblattów, Silbersteinów, Stillerów. Spoczywają na nim m.in:
- Izrael Kalmanowicz Poznański (1833 - 1900) - przedsiębiorca, filantrop. Jego mauzoleum, zbudowane według projektu opracowanego przez firmę Cremer & Wolffenstein, należy do największych na świecie żydowskich pomników nagrobnych.
- Eljasz Chaim Majzel (1821 - 1912) - rabin w Gródku, Dereczynie, Prużanie, Łomży i Łodzi,
- Seweryn Sterling (1864 - 1932) - lekarz, popularyzator higieny społecznej i oświaty sanitarnej; twórca łódzkiej szkoły ftyzjatrycznej, ukierunkowanej na profilaktykę gruźlicy,
- Władysław Pinkus (1850 - 1929) - lekarz internista i pediatra, założyciel i długoletni dyrektor łódzkiego pogotowia ratunkowego,
- Herman Konstadt (Konsztadt) (1835 - 1895) - przemysłowiec, finansista, filantrop,
- Mojżesz Eliasz Halpern ( - 1921) - podrabin łódzki wybrany do Sejmu Ustawodawczego RP,
- Adela i Izydor Tuwimowie - rodzice Juliana Tuwima,
- Felicja i Izaak Rubinsteinowie - rodzice Artura Rubinsteina.

Cmentarz jest czynny od niedzieli do piątku (z wyjątkiem świąt żydowskich), w okresie od 1 kwietnia do 1 listopada: w godzinach 9.00- 17.00 (w piątki do zmierzchu); od 2 listopada do 31 marca: w godzinach 09.00-15.00. Wejście na cmentarz znajduje się od strony ul. Zmiennej. Turyści proszeni są o wykupienie biletów w cenie 20 zł (opłata nie jest pobierana od odwiedzających groby krewnych i bliskich). Na terenie cmentarza mężczyźni powinni nosić nakrycie głowy.

Spis pochowanych osób znajduje się w siedzibie Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi oraz w Fundacji Monumentum Iudaicum Lodzense (91-416 Łódź, ul. Pomorska 18 tel./fax 42 639 72 33, www.jewishlodzcemetery.org).

tekst: Małgorzata Frąckowiak, Artur Cyruk, Krzysztof Bielawski
zdjęcia: K. Bielawski
Źródło:
Wielkomiejskie cmentarze żydowskie w Europie Środkowo-Wschodniej, red. I. Gadowska, [bdw] Łódź.
Monumenta et Memoria. Cmentarz żydowski w Łodzi, red. L. Hońdo, [bdw] Łódź.