Historia Żydów w Lesznie (w języku jidysz - Lisa) sięga drugiej połowy XVI wieku. Uzyskawszy od Andrzeja Leszczyńskiego, dawnego właściciela, pozwolenie na osiedlenie się, stopniowo zdominowali oni życie ekonomiczne miasta. W 1626 roku Rafał V i Bogusław Leszczyńscy nadali Żydom w Lesznie specjalny przywilej regulujący stosunki pomiędzy gminą żydowską, a władzami miejskimi i właścicielami grodu. Na mocy tego przywileju, Żydzi otrzymali do zasiedlenia odrębną dzielnicę w pobliżu siedziby Leszczyńskich oraz pozwolenie na budowę pierwszej synagogi i założenie cmentarza.

Szybki rozwój gminy żydowskiej spowodował, że stała się ona jedną z największych w Rzeczypospolitej. Wyróżniała się ona na polu działalności gospodarczej oraz kulturalnej. Szerokie kontakty handlowe sięgały Turcji, Persji, Chin i Rosji. Leszczyńscy Żydzi opanowali ponadto najważniejsze targi środkowoeuropejskie: Lipsk i Frankfurt, a także Jarosław i Brody. Liczni uczeni wywodzący się z Leszna piastowali urzędy rabinów we Włoszech, Anglii, Niderlandach, Niemczech i Francji. Wielką sławą cieszyła się leszczyńska jesziwa - szkoła rabinów, skupiająca setki studentów z Polski, Prus, Czech i Moraw.

W wieku XVIII Żydzi leszczyńscy przejęli zwierzchnictwo nad ziemstwem wielkopolskim, dystansując największe wówczas gminy; w Kaliszu, Poznaniu i Krotoszynie. Od 1714 do 1764 roku miejscowy kahał reprezentował wielkopolskich Żydów na posiedzeniach Sejmu Czterech Ziem - Waad Arba Arcot - najwyższego żydowskiego organu władzy w Polsce.

Upadek Państwa Polskiego u schyłku XVIII wieku i zmiana przynależności administracyjnej spowodowały zachwianie się dotychczasowych podstaw życia Żydów w Lesznie. Odmienność warunków politycznych i gospodarczych oraz postępujący odpływ ludności w XIX wieku, pogłębiły rozmiary spadku pozycji i znaczenia gminy. W początkach XX wieku liczyła ona zaledwie kilkaset osób, by zmniejszyć swój stan do niespełna dwustu w okresie istnienia II Rzeczypospolitej.

Przez wiele lat nierozwiązanym problemem była sprawa leszczyńskiej synagogi. Obiekt ten uznawany jest za najstarszą zachowaną bożnicę na terenie Wielkopolski. Znaczenie świątyni związane jest nie tylko z jej wiekiem, lecz wynika ono przede wszystkim z faktu, że była to główna synagoga najważniejszej gminy żydowskiej w Wielkopolsce w XVIII i I poł. XIX w. Leszno stało się wówczas centrum gmin żydowskich w Wielkopolsce, odbierając prymat pierwszeństwa podupadającej gminie poznańskiej. Przejawiało się to m.in. w uzależnieniu od kahału leszczyńskiego trzydziestu sześciu żydowskich gmin wielkopolskich, zarówno pod względem finansowym, jak i organizacyjnym.

Historia pod wieloma względami okazała się łaskawa dla leszczyńskiej synagogi. Gdy w XIX w. nagminnie rozbierano stare żydowskie bożnice, zastępując je nowymi budynkami, leszczyńska synagoga ocalała, ze względu na dobry stan techniczny. W 1905 r. zakończono przebudowę świątyni i w tej postaci obiekt przetrwał okres II wojny światowej, a także kolejne pięćdziesiąt lat czekając cierpliwie na adaptację. Synagoga w Lesznie została wpisana do rejestru zabytków dopiero w 1991 r. W ten sposób ten wyjątkowy w skali całej Wielkopolski obiekt zyskał - wówczas tylko na papierze - należny mu szacunek.

W 1993 r. rozpoczęto remont obiektu, chcąc przystosować go na cele muzealne. Wydano na to blisko dwa miliony złotych, wykonując większość prac remontowych. W 1999 roku remont został wstrzymany. Powodem były roszczenia własnościowe Zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu, zgłoszone na podstawie nowych przepisów uwłaszczeniowych z 1997 roku. Przez kilka lat trwał spór o to, kto ma być właścicielem synagogi. Ostatecznie Sejmik Województwa Wielkopolskiego zdecydował o wypłaceniu odszkodowania gminie żydowskiej, która zrzekła się prawa własności do obiektu.

Radni Sejmiku Województwa Wielkopolskiego 28 listopada 2004 roku zdecydowali o przyznaniu pieniędzy na dokończenie remontu synagogi. Fundusze miały zostać wykorzystane do końca czerwca 2005 r. Opracowanie nowej dokumentacji, uzyskanie niezbędnych pozwoleń i przeprowadzenie procedury przetargowej spowodowały, że termin dokończenia remontu synagogi został przesunięty. Na rok 2006 w budżecie województwa przeznaczono kwotę 550 000 zł. na kontynuację prac adaptacyjnych synagogi oraz zakup tzw. pierwszego wyposażenia po modernizacji i adaptacji budynku synagogi. W ten sposób samorząd województwa wielkopolskiego docenił leszczyńską placówkę muzealną, która jest istotną instytucją rozpowszechniania kultury wyższej.

Zaangażowanie władz województwa w to przedsięwzięcie zarówno merytoryczne jak i finansowe doprowadzi do pomyślnego zakończenia remontu leszczyńskiej synagogi. To z kolei otworzy nowy etap w życiu kulturalnym i społecznym miasta Leszna. Będąc administracyjnie częścią Muzeum Okręgowego w Lesznie synagoga daje możliwość lepszego eksponowania zbiorów podczas wystaw czasowych, a także pozwala z powodzeniem sprowadzać interesujące ekspozycje z całego kraju.

Synagoga stanowi atrakcję w skali Wielkopolski. Dokonana w skali całego kraju waloryzacja synagog dała leszczyńskiemu obiektowi 11 pkt na 12 możliwych do zdobycia. Synagogę w Lesznie wyprzedziły tylko trzy podobne obiekty w kraju - w Tykocinie, Łęcznej oraz Krakowie. Na uwagę zasługuje również fakt, że nie zmieniając bryły zewnętrznej obiektu udało się zaadaptować przestrzeń służącą pierwotnie celom sakralnym na cele związane z dzałalnością muzealną i wystawienniczą.

Sprawą warta podkreślenia jest także fakt, że remont przeprowadzany na przestrzeni ostatnich lat miał na celu nie tyle rewaloryzację obiektu, lecz przede wszystkim dostosowanie go potrzeb współczesnego użytkownika. Struktura obiektu została zachowana, a jego funkcje zostały rozszerzone tak, by mógł on być włączony praktycznie w każde wydarzenie kulturalne Leszna oraz całego regionu. Przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych zaplecze techniczne, jakim dysponuje synagoga, sala koncertowa oraz pomniejsze pomieszczenia znajdujące się w obiekcie można z powodzeniem wykorzystać w celu organizowania imprez o zróżnicowanym charakterze poczynając od koncertów, na konferencjach, wystawach, targach wydawniczych oraz pomniejszych szkoleniach kończąc. Umiejscowienie obiektu w ramach leszczyńskiej starówki jest dodatkowym atutem, którego nie posiadają inne obiekty kulturalne w mieście. Po wyremontowaniu elewacji zewnętrznej, synagoga stała się niewątpliwie najbardziej reprezentacyjnym budynkiem leszczyńskiej Starówki.

Należy również wspomnieć o coraz bardziej popularnej tzw. turystyce sentymentalnej. Atrakcyjne obiekty kultury materialnej związane z działalnością gminy żydowskiej na tym terenie mają szanse przyciągnąć osoby zainteresowane judaikami. W tym aspekcie sprawy po raz kolejny na znaczeniu zyskuje leszczyńska synagoga. Wraz z innymi budynkami spełniającymi ongiś ważne funkcje dla miejscowej społeczności żydowskiej - budynek domu modlitwy przy ul. Średniej, budynek Powszechnej Szkoły Żydowskiej przy al. Z. Krasińskiego oraz dom przedpogrzebowy przy al. Jana Pawła II - wyznacza interesujący szlak turystyki historycznej.

tekst & zdjęcia: Andrzej Przewoźny
Więcej zdjęć tego Autora znajdziesz na stronie www.andi.art.pl
Wykorzystano materiały Muzeum Okręgowego w Lesznie

Zapraszamy też do odwiedzenia witryny internetowej synagogi w Lesznie

Wiele informacji o historii Żydów w Lesznie znajdziesz w opracowaniach p. Dariusza Czwojdraka:
Synagogi i szkoły żydowskie
Rabinat w Lesznie