KRZEPICE |
|
|
|
Pierwsi osadnicy żydowscy pojawili się w Krzepicach w XVII wieku - są oni wzmiankowani już w 1633 r. Ich liczba początkowo rosła powoli - w 1720 r. w Kuźniczce za rzeką Liswartą mieszkały zaledwie cztery rodziny żydowskie. Po 1730 r. została otwarta pierwsza w mieście synagoga. Gdy w 1765 r. liczba krzepickich Żydów wzrosła do stu szesnastu osób, ilość ta okazała się być wystarczająca do założenia w Krzepicach dzielnicy żydowskiej - utworzono ją poza murami miejskimi i nazwano Nowym Miastem Krzepice (obecnie Nowokrzepice).
Ludność żydowska trudniła się przede wszystkim handlem i prowadzeniem karczm, ale miała także duży udział w miejscowym rzemiośle. Jej stan liczebny szybko rósł i w 1808 r. osiągnął trzysta dwadzieścia dwie osoby - stanowiło to dwadzieścia jeden procent mieszkańców Krzepic. Wkrótce potem zapadła decyzja o budowie drugiej w mieście synagogi. Początek jej wznoszenia przypadł na lata 1814-1815, a na lokalizację wybrano teren nad rzeką Liswartą (obecnie ul. Wenecka). Za budulec posłużył kamień wapienny, cegły oraz polne głazy, a sam budynek o wymiarach 24,1 m x 13,6 m powstał w stylu neoklasycznym. Nad wejściem umieszczono kamienną tablicę obrazującą otwartą księgę, a na niej dwa stojące lwy podtrzymujące gwiazdę Dawida splecioną z warkocza. Nad tym górował napis w języku hebrajskim: "O jakimże lękiem napawa to miejsce! Nic tu innego, tylko dom Boży i brama do nieba". Tuż obok synagogi znajdywała się szkoła żydowska, nieco dalej mykwa i dom rabina. W 1822 r. krzepicka gmina żydowska usamodzielniła się od gminy w Działoszynie. |
|
Liczba mieszkańców Krzepic wyznania mojżeszowego stopniowo rosła. W 1847 r. było ich tysiąc pięćdziesięciu czterech (stanowili wówczas niemal pięćdziesiąt procent krzepiczan), w 1880 r. tysiąc czterystu pięćdziesięciu sześciu, w 1908 r. tysiąc siedmiuset, a w 1931 r. tysiąc sześciuset trzydziestu sześciu. Posiadali oni wówczas w mieście dwie synagogi i cztery modlitewnie. Dwudziestego siódmego października 1936 r. żydowscy przedstawiciele cechów założyli Cech Ogólnych Branży Rzemieślników Żydów w Krzepicach i Okolicy.
Początek drugiej wojny światowej oznaczał stopniowe wyniszczanie krzepickich Żydów. W 1939 r. starsza z synagog została uszkodzono przez bombę, co ostatecznie doprowadziło do jej rozebrania. Rok później rozpoczęła się wysyłka młodych osób pochodzenia żydowskiego do obozów pracy. W 1941 r. okupant utworzył w Krzepicach otwarte getto dla Żydów (obejmowało ono ulice Rebielską, Krakowską, Solną i Dzielną), na czele którego stanęła Rada Starszych; porządku miała pilnować tam żydowska policja porządkowa. W czerwcu i lipcu 1942 r. Niemcy w dwóch transportach wysiedlili mieszkańców getta, kierując ich na zagładę do KL Auschwitz-Birkenau.
Po wojnie do Krzepic powróciła garstka Żydów, m. in. Rozyn Szlama z żoną Ruhlą, Moszkowicz Haim i Ruhla, Korek Dawid i Judek Józef (spolszczył on swoje nazwisko na Judkowski). Jednak i oni opuścili to miasto po wydarzeniach marcowych w 1968 r. Ostatni Żyd krzepicki - pan Józef Judkowski - zmarł w Krzepicach ósmego marca 1993 r. W ten sposób zakończył się okres bytności Żydów w tym mieście; pozostała po nich jedynie niszczejąca synagoga bez dachu i z pękającymi ścianami oraz kirkut. |
 |
 |
 |
 |
 |
Cmentarz żydowski w Krzepicach powstał na przełomie XVII i XVIII wieku. Usytuowany jest mniej więcej 700 m od synagogi w Nowokrzepicach i około 150 m od rzeki Liswarty (choć niegdyś koryto rzeki przebiegało znacznie bliżej nekropolii). Powierzchnia cmentarza wynosi 1,1 ha, był on niegdyś otoczony od strony północnej, wschodniej i południowej murem z kamienia wapiennego, a od zachodniej drewnianym płotem. Do dnia dzisiejszego przetrwały jedynie resztki ogrodzenia. Nieopodal zachodniej krawędzi kirkutu biegną tory kolejowe. Kiedyś na cmentarz prowadziła okazała brama w północnym murze; swą budową przypominała ona szopę, miała pięć metrów długości i wchodziła w głąb nekropolii na trzy metry. Najstarszy zachowany obecnie nagrobek pochodzi z 1740 r., ostatni - z 1946 r. Większość inskrypcji na macewach jest wyryta w języku hebrajskim, istnieje jeden nagrobek z polskim tekstem - należy on do Ryfki Cyncynatus żyjącej w latach 1864-1937. |
 |
 |
 |
 |
 |
Krzepicki cmentarz jest unikatowy. Jest to jedno z największych skupisk żeliwnych macew w Europie - tych osobliwych nagrobków było tam ponad czterysta sztuk. Większość z krzepickich macew żeliwnych była wykonana w hucie Kuźnicy Starej, która w XIX w. przez pewien czas znajdowała się w rękach Żydów. Niestety po wojnie kirkut ten ulegał stopniowej dewastacji. Zdarzały się przypadki kradzieży żeliwnych macew i wywożenia ich do punktu skupu złomu.
W 1997 r. pierwszą próbę ratowania nekropolii podjęła polska młodzież zrzeszona w Polskiej Unii Studentów Żydowskich, pod kierownictwem pana Jana Jagielskiego, pracownika Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Dokonali oni częściowej renowacji obiektu; wycięli część krzaków i ustawili wiele macew. Ustalono wówczas ilość ocalałych nagrobków; stan na dzień siedemnastego sierpnia 1997 r. wynosił: dwieście czterdzieści cztery kamienne macewy, sześćdziesiąt sześć macew kamiennych wykonanych z elementów zamkowych gzymsów i półkolumn, czterysta dwie żeliwne macewy. Jednak przełomowym rokiem dla krzepickiej nekropolii był rok 2000. Wówczas to młodzież ze szkół średnich z Warszawy i Krzepic oraz podopieczni pana Jerzego Fornalika ze Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Borzęciczkach dokonali gruntownej renowacji obiektu (więcej o tej inicjatywie znajdziesz na stronie www.antyschematy.pl). Niemal wszystkie żeliwne macewy zostały wówczas podniesione - a czasami wykopane - z ziemi, ustawione, oczyszczone i pomalowane czarną antykorozyjną farbą. Dzięki tym młodym ludziom możemy obecnie oglądać piękny cmentarz w całej jego okazałości.
tekst: Małgorzata Frąckowiak
zdjęcia:
Małgorzata Płoszaj
Podziękowania dla p. Jana Jagielskiego za udostępnienie materiałów
z archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego
Kliknij tu, by obejrzeć film video, nakręcony na cmentarzu w Krzepicach
|
Cmentarz żydowski w Krzepicach w obiektywie Michała Traczyka |
 |
 |
 |
 |
 |
Polecamy też odwiedzenie fotogalerii
Zbigniewa Bogatko.
Można w niej znaleźć wiele nastrojowych zdjęć, wykonanych na cmentarzu w Krzepicach. |
|