Cmentarz żydowski w Krośnie powstał około 1900 r., wraz z ukonstytuowaniem się niezależnej gminy wyznaniowej. Wcześniej Żydzi z Krosna chowali swoich zmarłych na oddalonym o ok. 5 km cmentarzu na obrzeżach Korczyny.

W tym samym czasie powołano do życia bractwo Chewra Kadisza, którego przewodniczącymi zostali Chaim Fruhman i Jakub Palant.

Cmentarz założono poza terenem zabudowanym, na działce o przybliżonych wymiarach 66 x 100 m, położonej przy obecnej ul. Księdza Władysława Sarny. Teren ogrodzono kamiennym murem. W południowo-zachodnim narożniku cmentarza wzniesiono z cegły dom przedpogrzebowy.

Podczas drugiej wojny światowej cmentarz stał się miejscem pochówku ofiar Zagłady. Grzebano tu ciała osób zabitych przez Niemców na terenie miasta oraz w okolicznych miejscowościach. W prawdopodobnie największej, zbiorowej mogile pochowano około 120 osób, zamordowanych podczas "akcji" w dn. 10 sierpnia 1942 r.

W czasie wojny obiekt uległ daleko posuniętej dewastacji - według różnych źródeł dokonanej przez Niemców lub Polaków. Większość macew wyrwano z ziemi i wywieziono.

Po zakończeniu działań wojennych w Krośnie powstał Komitet Żydowski. Jego działacze zajęli się m. in. poszukiwaniem skradzionych nagrobków. Ich znaczną liczbę odnaleźli na jednej z prywatnych posesji w krośnieńskiej dzielnicy Białobrzegi. Odzyskane macewy przewożono na cmentarz.

Po wojnie na cmentarzu odbywały się nieliczne pochówki. Świadczy o tym zachowany do dziś nagrobek Jechiela Propera, zamordowanego w dn. 4 września 1946 r. Na cmentarzu pojawiło się kilka symbolicznych pomników, upamiętniających ofiary Zagłady, prawdopodobnie w tym czasie ustawiono także macewę na grobie rabina Szmuela Fuhrera i około 120 osób zabitych w 1942 r. Jednak liczba Żydów w Krośnie zmniejszała się. Przyczyniły się do tego między innymi pogrom w Kielcach oraz mordy na Żydach dokonywane w różnych miejscowościach. Rozwiązaniu uległ Komitet Żydowski w Krośnie. Opuszczony cmentarz stopniowo zarastał dziką roślinnością i był zaśmiecany. Do dawnego domu przedpogrzebowego wprowadziła się polska rodzina, która na części cmentarza urządziła ogródek.

W 1988 r. staraniem Fundacji Rodziny Nissenbaumów naprawiono ogrodzenie i wykonano podstawowe prace porządkowe. Pozbawiony cyklicznej opieki cmentarz ulegał jednak dalszej dewastacji, a gęste krzaki i drzewa praktycznie uniemożliwiały dojście do grobów. Stan ten uległ zmianie w 2002 r., kiedy cmentarzem zajęła się grupa krośnian związanych ze Stowarzyszeniem "Olszówka". Przy niewielkiej pomocy ze strony władz miasta oraz środowisk żydowskich, przez cztery lata do 2005 r., ci młodzi ludzie pod kierownictwem Grzegorza Bożka -nauczyciela i działacza organizacji "Pracownia na rzecz Wszystkich Istot", karczowali krzaki i usuwali śmiecie. Odnowili bramę i zamontowali na niej nowe tablice informacyjne, zabezpieczyli studnię, wywieźli wycięte zarośla oraz kilka ton śmieci.

W 1999 r. podczas prac wyburzeniowych na terenie Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" w Krośnie odnaleziono fragment macewy, przerobiony na tarczę szlifierską . Był to nagrobek Cwi [....]elicha syna Natana Jakowa, zmarłego 11 adar 5680 r. (1 marca 1920 r.). Obecnie nagrobek znajduje się w zbiorach Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie.

3 lipca 2005 r. przedstawiciele Ambasady Izraela oraz Żydowskiego Instytutu Historycznego wręczyli Grzegorzowi Bożkowi honorowy dyplom za działalność na rzecz ochrony dziedzictwa kultury żydowskiej w Polsce. Wyróżnienie to "przyznawane jest niezwykłym Polakom, polskim organizacjom oraz miastom, czyniącym wiele dla odkrywania prawdy o przeszłości i budowania lepszej przyszłości".

Do dziś cmentarz pozostaje pod opieką Stowarzyszenia "Olszówka". Na jego terenie organizowane są terenowe lekcje wychowawcze, historii i języka polskiego. Więcej informacji o tym projekcie można znaleźć tutaj.

Na cmentarzu zachowało się około 250 macew oraz nie mniej niż kilkadziesiąt betonowych obramowań zniszczonych nagrobków. Większość nagrobków to stele w kształcie ustawionego pionowo prostokąta, z wydzielonym cokołem, płyciną inskrypcyjną i zwieńczeniem; zamknięte łukiem półkolistym, podkowiastym lub kotarowym. Jako materiał do wykonania macew stosowano piaskowiec drobnoziarnisty, rzadziej marmur i granit. Na grobie Bernarda Münza postawiono pomnik w formie złamanego drzewa. Współczesną formą upamiętnienia jest przymocowana do wewnętrznej strony muru plastikowa tablica epitafijna rebecyn Rozy, córki cadyka Mosze Horowica z Rozwadowa, żony krośnieńskiego cadyka Aharona Elimelecha Sznuera Zalmana Twerskiego, zmarłej w 1942 r.

W zwieńczeniach macew można odnaleźć charakterystyczne dla żydowskiej sztuki sepulkralnej płaskorzeźbione symbole, takie jak: dłonie w geście błogosławieństwa, korony, świeczniki, misy, lwy, winne grona czy Gwiazdy Dawida. Inskrypcje wykonane są przeważnie w języku hebrajskim. Na niektórych nagrobkach hebrajskie epitafia uzupełniano nazwiskami i datami zgonu zapisanymi w języku polskim lub niemieckim. Informacje te umieszczano w części cokołowej.

Oddziałujące przez lata czynniki atmosferyczne w połączeniu z brakiem bieżącej konserwacji zniszczyły polichromie, jakimi przed wojną zdobiono żydowskie nagrobki. Jedynie w zagłębieniach niektórych macew można odnaleźć śladowe resztki barwnika.

W maju 2009 r. w północno-wschodniej części cmentarza zidentyfikowano zbiorowy grób, w którym pochowany jest ostatni rabin Krosna Szmuel Führer oraz co najmniej kilkudziesięciu miejscowych Żydów, zamordowanych w 1942 r. Na grobie znajduje się macewa z epitafium o treści: "Tu leżą pochowani w bratniej mogile: słynny wielki geniusz, rabin, mistrz Tory, cadyk i chasyd Szmuel - niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona, syn Aszera Zeliga - niech spoczywa w pokoju, Führer. Przewodniczący rabinackiego sądu i rabin i nauczyciel wspólnoty Krosna, autor książki Har Sefer. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Szmuel Cwi Damrez - niech spoczywa w pokoju. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Cwi Herzfeld - niech spoczywa w pokoju. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Zew Nusenbaum - niech spoczywa w pokoju. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Cwi Margaliot - niech spoczywa w pokoju. Syn Aszera Bojgena - niech spoczywa w pokoju. Wszystkich zabito dla uświęcenia Bożego imienia na początku miesiąca tewet 70 3 roku według małej rachuby i pochowano z nimi szereg mężczyzn, kobiet i dzieci, zabitych w dniach Chanuki 703 roku. Niech ich dusze będą włączone w wieniec życia wiecznego. Niech Bóg pomści ich śmierć". Odkrycie grobu było możliwe dzięki pracom porządkowym prowadzonym przez Stowarzyszenie "Olszówka" i uczniów krośnieńskich szkół.

Całkowitemu zniszczeniu uległ znajdujący się niegdyś przy bramie drewniany, 3-izbowy dom przedpogrzebowy, w którym przygotowywano zwłoki do pogrzebu i gdzie zapewne mieszkał dozorca. Przy wejściu znajduje się studnię, służąca w przeszłości do rytualnych ablucji.

Granice obszaru grzebalnego są czytelne dzięki zachowanemu przedwojennemu, betonowemu murowi. Jego stan jest bardzo zły. W kilku miejscach betonowe przęsła zawaliły się. Wiosną 2015 r. walące się fragmenty ogrodzenia zniszczyły infrastrukturę ogrodową jednej z sąsiadujących posesji.

Teren cmentarza jest porośnięty trawą oraz drzewami (m. in. trześnie, orzechy, jabłonie, wiśnie).

W dn. 26 września 1995 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków województwa podkarpackiego (numer A-338/95).

Od 2015 r. prawnym właścicielem działki cmentarnej jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Klucze do bramy cmentarza przechowywane są w Urzędzie Miasta. Wejście jest możliwe także przez wyłomy w murze.

tekst: K. Bielawski
Bibliografia:
A. Potocki, Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2008
E. Rączy, Ludność żydowska w Krośnie 1939-1946, Krosno 1999
W. Leibner, Krosno by the Wislok River, 2014

Polecamy odwiedzenie stron:
Wirtualny Sztetl
www.shtetlinks.jewishgen.org/Krosno
Historia Żydów i kirkutu w Krośnie
Krosno by the Wisłok river