Pierwszy znany cmentarz żydowski w Krakowie istniał prawdopodobnie już w XIV w. poza murami miejskimi, w pewnym oddaleniu od wylotu obecnej ul. św. Anny. Jego dokładna lokalizacja nie została ustalona. Stosunkowo dużo informacji o cmentarzu zawarł Majer Bałaban w wydanej w 1931 r. książce Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304-1868:

"W miejscu, na którem dziś stoi Bibljoteka Jagiellońska stała stara bóżnica, o której mamy wzmiankę w aktach już pod rokiem 1356. Ulica żydowska sięgała aż do murów miejskich, w któremto miejscu znajdowała się brama, zwana bramką żydowską; porta lub valvae Judaeorum, portula lub janua Judaeorum i przez nią wychodziło się za miasto. Tuż za murami rozlewały się liczne sadzawki, zasilane wodą płynącej tędy Niecieczy, a dalej rozciągały się ogrody aż do cmentarza żydowskiego (cimiterium Judaeorum), leżącego naprzeciwko murów, niedaleko bramy żydowskiej i szewskiej. Był to najstarszy cmentarz żydowski w Krakowie, używany do r. 1495, t. j. do czasu usunięcia Żydów na Kazimierz.

Tuż przed bramą, za kolegjum artystów, kupionem w roku 1447 od Żyda Smojła, ciągnął się cmentarz żydowski (cimiterium), obok cmentarza stał dwór kasztelana krakowskiego, Jana z Tęczyna.

Miejsce cmentarza jest niedokładnie zbadane. Tomkowicz - polegając na Grabowskim - sądzi, że znajdował się na gruntach folwarku miejskiego "Kaffiory", t. j. za błoniami zwierzynieckiemi (Kołłątajowski plan Krakowa z r. 1785. Rocznik krakowski IX str. 166.), natomiast zapiski w aktach ławniczych XIV wieku (Ed. Krzyżanowski) wskazują na położenie bliżej miasta. Dnia 22 XII,1374 r. (Nr. 1035) sprzedaje pani Wechna dom swój przed bramą żyd. niedaleko (prope) cmentarza żyd., zakonnikom św. Andrzeja. Z notatki Nr. 996, (r. 1374) dowiadujemy się, że obok cmentarza są sadzawki i 4 domki, a z Nr. 1840 (r. 1394), że cmentarz znajduje się koło ogrodu Bartfal, naprzeciw bramy szewskiej et in villa nigra. W każdym razie przechodziło się z bramy żyd. na cmentarz. Czytamy bowiem (Nr. 153 r. 1367), że wdowa Alluszcha sprzedała dom asie valvam Judaeorum, transeundo cimiterium judaeorum. Słowo Kafiory pochodzi prawdopodobnie z niemieckiego: Kirchhof (cmentarz).

Podobnie jak Żydom, tak też ciasno było i Akademji. Jej kolegja, wparte między bożnicę i cmentarz żydowski, przedzielone łaźnią i szpitalem żydowskim, były aż nadto porozrzucane. Dla ich rozszerzenia i połączenia musiano nabyć posiadłości żydowskie.

Domy w ulicy Żydowskiej, bóżnice, szpitale i t. p. oddali Żydzi jeszcze w roku 1469 Akademji Krakowskiej, nowa zaś bóżnica przy ulicy Szpiglarskiej zgorzała doszczętu w r. 1494. Kamienie nagrobne na starym cmentarzu poza bramą żydowską zniszczył tłum lub zabrał magistrat pod budowę domów mieszkalnych lub jakiegoś kościoła".

Średniowieczny cmentarz Majer Bałaban wzmiankował także w innej swojej książce Zabytki historyczne Żydów w Polsce: "Krakowski najstarszy cmentarz dla Żydów mieścił się za Bramą Szewską, w okolicy dzisiejszej ulicy Karmelickiej i Plantów. Ani jeden kamień nie dochował się z tego cmentarza, choć zniesiono go najwcześniej w r. 1495, gdy wygnano Żydów z Krakowa na Kazimierz".

Jak podają Izabella Reduch-Samkowa i Jan Samek w książce Dawna sztuka żydowska w Polsce, lokalizację cmentarza w tym rejonie miałyby potwierdzać fragmenty macew, odnalezione w 1976 r. w wykopie na ul. Podwale.

Hanna Zaremska w swej pracy Żydzi w średniowiecznej Polsce. Gmina krakowska wzmiankuje dwa inne cmentarze, istniejące w 1469 r. przy synagogach w kwartale ograniczonym ul. św. Anny, Jagiellońską, Garncarską i murem. Ze względu na lokowanie w mieście, były to zapewne obiekty o niewielkiej powierzchni i prawdopodobnie stanowiły miejsca pochówku najbardziej zamożnych członków gminy żydowskiej.

oprac. K. Bielawski
Bibliografia:
Bałaban M., Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304-1868, Kraków 1931, t. I, Kraków 1931, ss. 6, 56.
Bałaban M., Zabytki historyczne Żydów w Polsce, Warszawa 1929.
Reduch-Samkowa I., Samek J., Dawna sztuka żydowska w Polsce, Warszawa 2002, s. 30.
Zaremska H., Żydzi w średniowiecznej Polsce. Gmina krakowska, Warszawa 2011, s. 360.