Cmentarz żydowski w Koronowie powstał w 1817 r. i znajduje się około 900 m na wschód od centrum miasta, na niewielkim wzniesieniu pomiędzy drogą do Kotomierza (ul. Kotomierską) i Starą Brdą. Cmentarz zajmuje działkę na planie równoległoboku, o przybliżonych wymiarach 60 x 50 x 60 x 50 m.
W 1925 r. cmentarz był ogrodzony, zajmował powierzchnię 0,35.30 ha. Własność gminy żydowskiej w Koronowie stanowiła także droga dojazdowa (obecna ul. Kolejowa), zajmująca 0,07.84 ha. Przez środek terenu biegła aleja główna.
Jak wynika z listu Alfreda Cohna, cmentarz "był ogrodzony przez stary drewniany płot, ale po roku 1920, gdy prawie wszyscy emigrowali do Niemiec, ceglany parkan został zbudowany jako dar dawniejszych Żydów z miasta Koronowa".
Obiekt uległ dewastacji. W latach 50. XX w. władze zamierzały urządzić na nim cmentarz komunalny. Urząd do Spraw Wyznań w piśmie z 25 lutego 1955 r. "w zasadzie" popierając sprawę, zwracał uwagę, że "przeznaczenie byłego cmentarza wyznaniowego na cmentarz komunalny może wywołać uprzedzenia ludności wierzącej, która nie będzie tam chciała grzebać swoich bliskich, co z kolei może przyczynić się do położenia sprawy cmentarzy komunalnych w ogóle". Ostatecznie plan nie został zrealizowany.
28 września 1957 r. Prezydium Gminnej Rady Narodowej w Koronowie przyjęło uchwałę o zamknięciu cmentarza. Ostateczną decyzję w tej sprawie wydał Minister Gospodarki Komunalnej w zarządzeniu z 31 stycznia 1964 roku.
W 1959 r. uprzednio wzmiankowany Alfred Cohn interweniował w sprawie niszczenia cmentarza. W liście do TSKŻ w Bydgoszczy napisał: "Ku mojemu bólowi muszę stwierdzić, że w każdym roku większe część ceglanego parkany starego cmentarza żydowskiego brakuje. Teraz już jedna strona, leżąca nad Brdą, jest zupełnie rozebrana i złodzieje zaczynają też boczne ścian usunąć".
Obecnie w obrębie cmentarza znajduje się około 30-40 nagrobków w różnym stanie zachowania oraz nie mniej niż kilkadziesiąt betonowych obmurowań grobów, z których niektóre w Karcie cmentarza określono jako "tumby ewangelickie (lapidarium)". Zachowana jest również znaczna część muru (od wschodu, południa i zachodu). Teren porastają krzewy bzu i lipy. Z prowadzącej do cmentarza dawnej alei lipowej pozostały dwa drzewa.
Większość nagrobków to stele z piaskowca, umieszczone w podłużnych obmurówkach grobów, ze stosunkowo skromną ornamentyką w postaci motywów geometrycznych i florystycznych. Symbole typowe dla żydowskiej sztuki sepulkralnej występują rzadko i są ograniczone m.in. do dłoni w geście błogosławienia (symbol kohenów), złamanego drzewa (alegoria przedwcześnie przerwanego życia), dłoni z dzbanem (symbol lewitów), gwiazdy Dawida. Inskrypcje wykonano w językach hebrajskim i niemieckim.
Cmentarz jest wpisany do rejestru zabytków (A/241 z 03.01.1990 r.). Własność działki pozostaje nieuregulowana, jej użytkownikiem jest Gmina Koronowo. Klucz do bramy przechowywany jest w Urzędzie Miejskim w Koronowie.
Częściowy spis osób pochowanych na cmentarzu żydowskim w Koronowie. Oprac. K. Bielawski |
Imię |
Imię |
Imię ojca |
Nazwisko |
Data śmierci |
Informacje dodatkowe |
|
|
Awraham |
|
02.11.1862 |
|
Cwi Hirsz |
|
|
Bran |
10.04.1862 |
|
Mordechaj |
|
Isachar |
|
02.01.1863 |
|
Hinda |
|
Symcha |
|
09.06.1863 |
Mąż: Fajwisz Aszer |
Azriel |
|
|
Munchenberg |
14.12.1866 |
|
Chaim |
|
Paltiel |
Zander |
03.06.1869 |
|
Bejla |
|
Szymon |
|
10.05.1870 |
|
Sara |
|
Baruch |
|
28.02.1870 |
|
|
Pauline |
|
Zander |
25.11.1870 |
Nazwisko panieńskie: Becker |
Ejdel |
Adelheid |
|
Graf |
07.09.1871 |
Nazwisko panieńskie: Sachs |
Jehuda |
|
|
Lehman |
02.01.1871 |
|
|
Moses |
|
Philip |
1871-1872 |
|
|
Thina |
|
Cohn |
05.05.1871 |
|
Riwka |
Bertha |
Chaim Mejer |
|
24.02.1872 |
|
Mirel |
|
Eliezer |
Zander |
25.11.1873 |
|
Rachel |
|
Alexander |
|
21.11.1873 |
|
Icchak |
Itzig |
|
Joseph |
23.09.1873 |
|
Amalie |
|
|
Altman |
27.09.1873 |
|
|
Moritz |
|
Barczynski |
02.01.1873 |
|
Cwi |
|
Aharon |
|
26.01.1874 |
|
Bejla |
Bertha |
Josef |
Joseph |
03.10.1876 |
|
|
Caspar |
|
Bernstein |
04.12.1880 |
|
Jeszjaja |
Jesaia |
Jakow |
Guhrr |
23.01.1881 |
|
Uri |
|
Aszer |
|
25.06.1881 |
|
Mindel |
|
Awraham |
Lehmann Lewin |
09.11.1883 |
|
Szmuel |
|
Jakow |
|
26.04.1887 |
|
Samuel |
|
|
Barcinski |
25.04.1887 |
|
Aharon |
|
Cwi |
Cohn |
20.08.1893 |
|
|
Salomon |
|
Lazarus |
27.09.1896 |
|
Fajgelka |
|
Alexander |
|
10.07.1899 |
|
Pola (?) |
|
Alexander |
|
|
|
|
Amalie |
Joseph |
Lesser |
16.09.1909 |
urodzona 25.08.1825 |
Ci Hirsz |
Hirsch |
Icchak |
|
24.05.1925 |
|
Moses |
|
|
Mendelsohn |
|
|
Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/23, Cmentarnictwo, k. 28-31.
AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/27, Decyzje o zamknięciu cmentarzy i przeznaczeniu ich na inny cel w woj. bydgoskim, k. 5, 19.
AAN, Urząd do Spraw Wyznań, sygn. 24/686, Przekazanie cmentarza w Koronowie, k. 4.
Grabowska M., Karta cmentarza nr 2256, [b.m.w] 1992.
Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918-1942, Toruń 2007, s. 88.