Cmentarz dawnej gminy żydowskiej w Kołbieli jest położony około 600 m na północny zachód od Rynku, w południowo-zachodniej części kompleksu leśnego (współrzędne geograficzne: 52.068408, 21.478531). Jego teren został włączony w obręb działki geodezyjnej nr 141705 2.0013.1164.

Data założenia cmentarza nie jest znana. Pierwsza wzmianka o jego istnieniu pochodzi z 1853 r., z korespondencji w sprawie utworzenia okręgu bóżniczego w Kołbieli i uniezależnienia się miejscowych Żydów od okręgu bóżniczego w Karczewie. 27 maja 1853 r. Majer Miller z Kołbieli w liście do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych pisał: "W Mieście Kołbieli exystuje Buznica, Szkoła, Cmentarz i Rabin". Najwyraźniej jednak cmentarz istniał już wcześniej. W tym samym liście stwierdzono: "Żaden zmarły nie może być chowany jak tylko za poprzednim zameldowaniem w Urzędzie Stanu Cywilnego i spisaniem aktu na pogrzebanie więc zmarłego w Kołbieli trzeba oczekiwać dowodu zameldowania, co wczasie grasującej w Kołbieli Epidemii cholerycznej najszkodliwszy wpływ wywierało na zdrowie ludzkie, jako też na przyszłość ta nieprzyjemność połączona z niebezpieczeństwem w porze gorącej zagraża".

Prawdopodobnie na cmentarzu w Kołbieli został pochowany rabin Natan Nuta Dunir (Doner) - od 1884 r. rabin i przewodniczący sądu rabinicznego w Radoszycach, od 1894 r. rabin w Kołbieli, autor m.in. Majim Rabim, Derech ha-Emuna, Tiferet Chaim, Menorat Zahaw, zmarły 14 lutego 1918 r. (według innych źródeł w 1926 r.).

Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu Niemcy dokonywali egzekucji, m.in. w styczniu 1943 r. żandarmi z posterunku w Nowej Wsi rozstrzelali ośmioosobową rodzinę (rodziców i sześcioro dzieci), w grudniu 1943 r. - pięć osób.

Przypuszczalnie ostatnie pochówki odbyły się wiosną 1945 r., w następstwie zamordowania w Kołbieli dwóch osób o nazwisku Granatowy. Według Biuletynu Żydowskiej Agencji Prasowej, zabójstwa dokonali "bandyci z piątej kolumny".

Cmentarz uległ daleko posuniętej dewastacji. Jak wynika z korespondencji z mieszkańcami wsi, cmentarz był "duży", przetrwał wojnę i został zniszczony przede wszystkim dopiero po 1945 r.: "Latem 1944 roku cmentarz był wykorzystany jako przyczółek obronny przez wojsko, najprawdopodobniej radzieckie. Śladem tych walk są wciąż widoczne okopy. Z pewnością już wtedy rozpoczął się proces jego niszczenia. Powszechnie wiadomo, że macewy z cmentarza zostały skradzione przez niektórych mieszkańców Kołbieli z przeznaczeniem na cele budowlane, część nagrobków użyto do odbudowy mostków nad kanałami melioracyjnymi - jeszcze dziś bez trudu można je odnaleźć".

W wyniku zniszczeń do dziś na terenie cmentarza zachowała się tylko jedna cała stela, dwie uszkodzone stele oraz około 20 fragmentów rozbitych nagrobków. Dane osobowe zmarłych czytelne są na dwóch macewach: Icchaka syna Awrahama Dawida ha-Lewi, zm. 22 lipca 1938 oraz Mosze syna Gerszona ha-Lewi Sztejmana.

Jedną z macew z Kołbieli zabezpieczono w Żydowskim Instytucie Historycznym im. E. Ringelbluma.

Pożądane byłoby: oznaczenie granic cmentarza, jego upamiętnienie, podjęcie działań na rzecz odzyskania wywiezionych nagrobków, wpisanie cmentarza do rejestru zabytków nieruchomych.

tekst: K. Bielawski
Źródło:
AGAD, Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego, sygn. 190/1776, Akta tyczące się gminy starozakonnych w Kołbieli w guberni warszawskiej.
Bergman E., Karta cmentarza nr 2188, Warszawa 2018.
Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej z 10.05.1945.
Dymek A., Kołbiel, [w:] Województwo mazowieckie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Kołacz G., Kołbiel, [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933-1945, t. 2, cz. A: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, red. M. Dean, Bloomington 2012.
Miasto bez rabina nie może istnieć: rabini, podrabini i kandydaci na rabinów Guberni Warszawskiej
w latach 1888-1912, red. Z. Borzymińska, M, Rzepecka-Aleksiejuk, R. Żebrowski, J. Lewińska, Warszawa 2012.

Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.