Kliknij, aby dodaæ stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieæ księga gości napisz do nas
K£ODZKO
Edykt emancypacyjny z 1812 roku by³ jednym z przejawów reform przeprowadzanych w Prusach w XIX wieku. Rozpoczyna on kolejny etap historii ¯ydów w K³odzku. Król pruski Fryderyk Wilhelm wprowadzaj±c pe³niê praw obywatelskich i w zwi±zku z ni± swobodê osiedlania siê ludno¶ci wyznania moj¿eszowego otworzy³ nowy okres w dziejach spo³eczno¶ci ¿ydowskiej. Wraz z zamieszkiwaniem przez ¯ydów kolejnych obszarów pojawia³ siê problem znalezienia i zakupu miejsca przeznaczonego na cmentarz - pe³ni±cego w religii ¿ydowskiej funkcjê miejsca ¶wiêtego i nienaruszalnego, ale jednocze¶nie religijnie nieczystego. Przy tej okazji warto zaznaczyæ, ¿e w ¶redniowieczu k³odzcy ¯ydzi posiadali parcelê, na której dokonywano pochówków, jednak¿e po ich wygnaniu w 1492 r. nie u¿ytkowana od koñca XV wieku nie zachowa³a swej funkcji do XIX stulecia. Znajdowa³a siê ona przed Bram± Czesk± (przy zbiegu dzisiejszych ulic Czeskiej i Armii Krajowej) i wykorzystywana by³a na pewno przed rokiem 1490.
K³odzko - macewy na cmentarzu ¿ydowskim K³odzko - cmentarz ¿ydowski cmentarz ¿ydowski w K³odzko macewa

W drugim dziesiêcioleciu XIX wieku przed ¯ydami, pruskimi obywatelami K³odzka, stan±³ problem utworzenia nowego kirkutu. Ju¿ w 1814 roku sprawa przygotowania cmentarza by³a obecna w aktach w³adz miasta, które ¿±da³y od nich wskazania miejsca, gdzie zaplanowano by za³o¿enie nekropolii. 25 sierpnia tego¿ roku Schmeier Salomon Landsberger przyby³y do miasta z Bia³ej Prudnickiej z³o¿y³ oficjaln± pro¶bê do magistratu o przyznanie gruntu z przeznaczeniem na pochówki ¯ydów . Jednak¿e kwestia ta nie zosta³a szybko rozwi±zana ze wzglêdu na brak porozumienia w¶ród samych zainteresowanych. Spierano siê o lokalizacjê, a bogatsi postanowili stworzyæ prywatne cmentarze rodzinne. Pierwszy dokona³ tego Seelig Caro ze ¦widnicy, który zakupi³ 21 lipca 1814 roku od majora von Brauna za 140 talarów ogród na parceli nr 2 przed Zielon± Bram± (rejon obecnego placu Jagie³³y). Teren ten przeznaczy³ na pochówki rodzinne, bez mo¿liwo¶ci grzebania tam innych wspó³wyznawców. Wszystko zosta³o zatwierdzone aktem urzêdowym z dnia 3 maja 1815 roku. Jednak¿e nie pokrywa³o to potrzeb lokalnej spo³eczno¶ci wyznania moj¿eszowego. Wobec tego Moritz Polke pochodz±cy z Ziêbic naby³ od senatora Wancke inny teren za 90 talarów. Ten równie¿ mia³ byæ cmentarzem prywatnym, ale w³a¶ciciel nie zamkn±³ go dla innych ¯ydów. Znajdowa³ siê on poza miastem, na przedmie¶ciu Hassitz (dzi¶ - Jurandów), wówczas posesja oznaczona by³a numerem 93.

Prywatne ¿ydowskie place grzebalne nie zadowala³y w³adz K³odzka, gdy¿ de facto nie istnia³ ogólnie dostêpny obiekt tego typu. Dochodzi³y do tego jeszcze spory wewnêtrzne w¶ród samej spo³eczno¶ci ¿ydowskiej. Magistrat po wymianie pism z jej przedstawicielami wymóg³ utworzenie jednego cmentarza dla wszystkich ¯ydów. Z 1825 roku pochodzi wzmianka, ¿e przedstawiciele k³odzkiej Gminy Synagogalnej - Seelig Caro, Salomon Forell z Bia³ej Prudnickiej, Wolf Sittenfeld z Raciborza, Jakob Frommem z Urazu, Fabian Silberstein z Miejsca i Moritz Polke zakupili teren przed Bram± Szkoln± (Schultore) pod nekropoliê za 100 niemieckich talarów, zamiast wcze¶niej dzier¿awionego placu grzebalnego ko³o Bramy Teresy (Theresientor) niedaleko rzeki Nysy. Pierwszy pochówek odby³ siê tam w 1833 roku, a sam cmentarz by³ powiêkszany dwukrotnie - w latach 1888 i 1927, osi±gn±³ ostatecznie powierzchniê 0,2759 ha.

¿ydowski cmentarz w K³odzku - pomniki nagrobne K³odzko - cmentarz wyznania moj¿eszowego K³odzko - grób na cmentarzu ¿ydowskim

Miejsce wiecznego spoczynku k³odzkich ¯ydów jest usytuowane przy dzisiejszej ulicy Bohaterów Getta 18, w pobli¿u Szko³y Podstawowej nr 6 i Komendy Powiatowej Policji w K³odzku. Pierwotnie wej¶cie na nekropoliê znajdowa³o siê od wschodniej strony przy nieistniej±cym dzi¶ budynku domu przedpogrzebowego, w którym mieszka³ grabarz i nadzorca obiektu. Obecnie nie jest ono dostêpne, zachowa³ siê po nim jedynie ¶lad na murze w postaci miejsca po bramie wjazdowej i furtce. S± one widoczne jeszcze na zdjêciach z roku 1988, do³±czonych do inwentaryzacji cmentarza sporz±dzonej przez K. My¶liñskiego. Dostêp do obiektu jest mo¿liwy od jego po³udniowej ¶ciany, od strony szko³y.

Cmentarz sk³ada siê z dwóch czê¶ci - starszej, niemieckiej - z nagrobkami pochodz±cymi z XIX i XX wieku (po³o¿onej w dolnej, wschodniej czê¶ci) oraz po³±czonej z ni± schodami czê¶ci powojennej polskiej (znajduj±cej siê przy zachodniej ¶cianie usytuowanej po powiêkszeniu obiektu nieco wy¿ej ni¿ czê¶æ pierwotna). Lica nagrobków zgodnie z tradycj± ¿ydowsk± skierowane s± na wschód (w stronê Jerozolimy), epitafia po tej stronie w jêzyku hebrajskim, niemieckim, dwujêzyczne - niemieckie i hebrajskie (po tej samej stronie lub po jednej stronie niemieckie, po drugiej hebrajskie).

Obiekt jest przedzielony g³ówn± alejk± prowadz±c± ze wschodu od muru na zachód do schodów na czê¶æ polsk±. Pochówki rozpoczêto po pó³nocnej stronie alejki, w czê¶ci niemieckiej, w kwaterze pó³nocno-zachodniej, skrajnej przed powiêkszeniem cmentarza, naprzeciw oryginalnego nañ wej¶cia, po czym kierowano siê rzêdami w stronê wschodni± w uk³adzie z pó³nocy na po³udnie. Na cmentarzu zachowa³o siê przynajmniej 215 nagrobków, w tym w czê¶ci polskiej 29, natomiast samych komór grobowych zlokalizowano oko³o 375.

Najstarsza czê¶æ niemiecka z zachowanymi nagrobkami z po³owy XIX wieku (najstarsza odczytana data ¶mierci - 1845 rok) i pó¼niejszymi (tak¿e z lat 30. XX wieku), sk³ada siê z kilku typów macew, ró¿ni±cych siê pod wzglêdem materia³u, stylu architektury cmentarnej i stanu zachowania. W jej sk³ad wchodz± stoj±ce lub pó³le¿±ce na podstawach nagrobki w postaci typowej macewy z piaskowca, g³ównie prostok±tne p³yty o zakoñczeniu pó³okr±g³ym o wysoko¶ci do 2 m., ale te¿ le¿±ce, prostok±tne. Piaskowiec znajduje siê w stanie zachowania ogólnie z³ym, mocno zerodowany przez dzia³anie czynników atmosferycznych, st±d inskrypcje s± ca³kowicie lub czê¶ciowo nieczytelne. Wiêkszo¶æ p³yt jest uszkodzona równie¿ mechanicznie - po³amana, czê¶æ zosta³a sklejona. Wymagaj± dalszego zabezpieczenia ¶rodkami chemicznymi. Na czê¶ci wystêpuje symbolika nagrobna w postaci d³oni w ge¶cie kap³añskim, dzbanów, przedstawieñ po³amanych drzew.

Mo¿na tu zaobserwowaæ równie¿ nagrobki w postaci sarkofagów marmurowych (rodzina Brieger, Samuel Caro) i piaskowcowych. Stan ich zachowania jest du¿o lepszy ni¿ stoj±cych p³yt. Poziome p³yty pomników nagrobnych s± w wiêkszo¶ci dobrze czytelne i nie posiadaj± wiêkszych uszkodzeñ mechanicznych. Boki ozdobiono ornamentami g³ównie ro¶linnymi. Sarkofagi by³y rozmontowane, czê¶æ p³yt inskrypcyjnych po³amana - zosta³y w miarê mo¿liwo¶ci zrekonstruowane. Kolejny typ to lekko pochylone, oparte na podporach lub stoj±ce pionowo na podstawach g³ównie piaskowcowych p³yty nagrobne prostok±tne, czêsto zakoñczone ³ukami ró¿nego rodzaju, wykonane z marmuru. Wiêkszo¶æ z nich by³a rozbita na wiele kawa³ków (od 6 do ponad 20) - zosta³y wyczyszczone i w miarê mo¿liwo¶ci zrekonstruowane przy pomocy kleju epoksydowego. Czê¶æ macew pozostaje nadal niekompletna, poniewa¿ nie znaleziono wszystkich elementów. Kamieñ zachowa³ siê w stanie do¶æ dobrym, epitafia niezatarte, czytelne. W tej czê¶ci znajduj± siê tak¿e typowe dla starszej XX-wiecznej czê¶ci pomniki w formie obelisku ustawionego na cokole, wykonane g³ównie z kamienia szlachetnego - marmuru, granitu i sjenitu, siêgaj±ce do 2,5 m. Nieopodal pó³nocno - wschodniego naro¿nika cmentarza umiejscowiona zosta³a zbiorowa mogi³a ¯ydów zamordowanych pod koniec wojny w K³odzku. Do dzi¶ zachowa³ siê kamieñ nagrobny w formie tablicy granitowej osadzonej w piaskowcu, ufundowany przez powojennych ¯ydów k³odzkich zrzeszonych w Kongregacji Wyznania Moj¿eszowego. P³yta zosta³a zrekonstruowana z 2 kawa³ków, niekompletna w czê¶ci ¶rodkowej. W pobli¿u znajduj± siê dwie powojenne mogi³y polskich ¯ydów z zachowanymi kompletnymi nagrobkami wykonanymi tak± sam± technik±, jak przy wspomnianej mogile. Ponadto w tej czê¶ci przy alejce przy wschodniej ¶cianie kirkutu umiejscowiony jest grobowiec rodziny Zimmermann z³o¿ony z boków z czerwonego piaskowca oraz przypominaj±cej trójk±t granitowej p³yty nagrobnej, niestety mimo rekonstrukcji niekompletnej. Nieopodal znajduje siê jedna z najwiêkszych stoj±cych p³yt granitowych (o wysoko¶ci oko³o 2 m) rodziny Dzialoszynski oraz kolumna na podstawie z coko³em o ³±cznej wysoko¶ci oko³o 4 m. Zachowa³o siê równie¿ kilka nagrobków dzieciêcych w postaci owalnych p³yt lub ma³ych obelisków o wysoko¶ci oko³o 60 cm. Stan zachowania nagrobków na starszej czê¶ci niemieckiej, tj. zlokalizowanych na pó³noc od g³ównej alejki, mo¿na szacowaæ na oko³o 49%. Na reszcie obszaru zachowa³y siê czytelne komory grzebalne, czasami z podstawami macew, wykonanymi g³ównie z piaskowca. Przed rozpoczêciem programu renowacji obiektu kwatera by³a zdewastowana w oko³o 90%. Na tym obszarze znajduj± siê tak¿e dwa inne - oprócz wymienionych - pochówki powojenne, zlokalizowane przy schodach prowadz±cych na polsk± kwaterê. Czê¶æ grobów jest zniekszta³cona przez wyros³e na nich drzewa.

Druga czê¶æ cmentarza, po³o¿ona po po³udniowej stronie alejki g³ównej, pochodz±ca z okresu od koñca XIX do koñca lat trzydziestych XX wieku, prezentuje siê nieco odmiennie. Przy wej¶ciu widoczna jest du¿a liczba zachowanych oryginalnych macew (ich stan zachowania oceniæ mo¿na na oko³o 62%). Dominuj± tu wytworzone z kamienia szlachetnego, czêsto polerowanego kamienie nagrobne w formie ju¿ nie tradycyjnych p³yt prostok±tnych o ³ukowym zakoñczeniu, ale nawi±zuj±ce bardziej stylem architektury cmentarnej do niemieckich wzorców, obeliski ustawione s± na podstawach z piaskowca, niemal¿e identyczne z macewami z cmentarza ¿ydowskiego w Berlinie. Ich wysoko¶æ wraz z podstaw± przekracza czêsto 2 m. Oprócz tego zaobserwowaæ tu mo¿na nawi±zuj±ce do wzorców neoklasycystycznych pomniki w formie kolumn umieszczonych na coko³ach, o wysoko¶ci przekraczaj±cej 2 m. Z³amane kolumny maj± symbolizowaæ przerwanie ¿ycia. Stan zachowania powy¿szych form nagrobnych nale¿y oceniæ na bardzo dobry i dobry, czê¶æ ma niewielkie ubytki, epitafia s± dobrze czytelne.

K³odzko - kirkut nagrobek na cmentarzu ¿ydowskim w K³odzku Kirkut w K³odzku posklejana p³yta nagrobna

Zachowa³a siê pewna liczba pomników z piaskowca w formie stoj±cych prostok±tów z osadzonymi p³ytami inskrypcyjnymi z granitu, czasami marmuru. Stan zachowania elementów piaskowcowych jest z kilkoma wyj±tkami do¶æ dobry, p³yty czêsto odspojone i po³amane zosta³y zrekonstruowane i osadzone z powrotem na miejsce. Wytworzone w tej formie pomniki z kamienia szlachetnego s± zachowane w stanie bardzo dobrym, lecz z czêstymi ubytkami, g³ównie elementów zdobi±cych. Do dzi¶ przetrwa³a wiêkszo¶æ ogrodzeñ kamiennych przy grobach, co pokazuje w miarê przejrzy¶cie uk³ad komór nagrobnych w miejscach, gdzie nie zachowa³y siê macewy. Oprócz tego istniej± bogato zdobione elementy metaloplastyki ogrodzeñ kwater mogilnych - oko³o 40 metrów bie¿±cych, które czê¶ciowo zosta³y odnowione. Równie¿ na tym obszarze wystêpuje drzewostan zniekszta³caj±cy uk³ad grobów. Symbolika nagrobna jest widoczna na czê¶ci macew, lecz nie jest tak wyrazista jak na starszym obszarze. Przed rozpoczêciem akcji odnawiania obszar ten by³ zdewastowany w 95%, co oznacza, ¿e z oko³o stu macew sta³o zaledwie kilka. Jednak¿e ilo¶æ tych zachowanych mo¿e cieszyæ, bo stanowi± namacalny dowód zamo¿no¶ci i asymilacji k³odzkich ¯ydów ze spo³eczeñstwem niemieckim.

Najnowsza, polska powojenna czê¶æ cmentarza znajduje siê na podwy¿szeniu terenu przy zachodnim murze. Obszar ten zosta³ w³±czony w sk³ad cmentarza po powiêkszeniu obiektu w 1927 roku. Do dzi¶ zachowa³y siê tam piwnice po istniej±cym niegdy¶ budynku, którymi mo¿na przej¶æ pod terenem czê¶ci cmentarza, gdy¿ wej¶cie i wyj¶cie nie s± zasypane ca³kowicie. Pochówki na tej kwaterze rozpoczê³y siê prawdopodobnie w roku 1947. Wiêkszo¶æ pomników zosta³a wykonana z kamienia sztucznego (lastryka), który w okresie postêpuj±cej dewastacji cmentarza uleg³ zniszczeniu. Zachowa³y siê jedynie obramowania grobów w wiêkszo¶ci bez p³yt nagrobkowych oraz pojedyncze tablice inskrypcyjne. Zaobserwowaæ mo¿na nieliczne nagrobki, czêsto uszkodzone, w formie stoj±cych obelisków wzorowanych na czê¶ci niemieckiej. Skrajny rz±d pochówków przy murze by³ ca³kowicie zasypany ¶mieciami.

Pochówki odbywa³y siê w tej czê¶ci do roku 1974. Brak tu tradycyjnej ¿ydowskiej symboliki nagrobnej, natomiast widoczna jest symbolika ¶wiecka (ga³±zki palmowe na grobach dzia³aczy komunistycznych) oraz Gwiazda Dawida symbolizuj±ca przynale¿no¶æ do narodu ¿ydowskiego. Przed rozpoczêciem renowacji cmentarza obszar by³ zdewastowany w oko³o 90%. Przy pomocy Urzêdu Miasta K³odzko uda³o siê wywie¼æ z tej czê¶ci przy pomocy ciê¿kiego sprzêtu oko³o 80 ton ¶mieci, które zalega³y wzd³u¿ muru cmentarnego, w tym tak¿e na grobach. W tej czê¶ci nekropolii zachowa³o siê oko³o 70 % nagrobków.

cmentarz ¿ydowski - K³odzko grób na cmentarzu ¿ydowskim - K³odzko K³odzko - kirkut

Cmentarz nie by³ u¿ytkowany od po³owy lat siedemdziesi±tych XX wieku, ale ju¿ w 1971 roku rozwa¿ano jego likwidacjê. W pi¶mie Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w K³odzku do Kongregacji Wyznania Moj¿eszowego we Wroc³awiu mo¿na przeczytaæ: "(.) maj±c na uwadze stan estetyczny miasta i dobro spraw cmentarnych wnioskuje o zamkniêcie i likwidacjê obecnego cmentarza /brak mo¿liwo¶ci dalszego jego utrzymania i poszerzenia/ oraz przeniesienie go i utworzenie odrêbnej kwatery z przeznaczeniem na cmentarz ¿ydowski w kompleksie rozbudowywanego i zagospodarowywanego cmentarza komunalnego z zachowaniem wszelkich wymogów wyznania Moj¿eszowego i ¿yczeñ zainteresowanych". Warto jednak doprecyzowaæ, ¿e u podstaw decyzji o zamkniêciu i likwidacji cmentarza le¿a³y przede wszystkim plany wybudowania na jego terenie budynku filii Politechniki Wroc³awskiej. Jednak¿e w zwi±zku z faktem, ¿e zgodnie z ówcze¶nie obowi±zuj±c± ustaw± o cmentarzach i chowaniu zmar³ych - nekropolia mog³a zostaæ zlikwidowana jedynie wówczas, gdy od ostatniego pochówku up³ynê³o 30 lat, czyli zgodnie z prawem dopiero w 2004 r. Ponowne pismo w tej sprawie w³adze K³odzka skierowa³y do Zwi±zku Religijnego Wyznania Moj¿eszowego w PRL 6 kwietnia 1972 roku, w odpowiedzi na nie adresat wyrazi³ kategoryczny sprzeciw wobec planu likwidacji i przeniesienia cmentarza z powodów religijnych. Mimo to Kierownik Wydzia³u Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w K³odzku w pi¶mie z dnia 19 listopada 1973 roku do Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wroc³awiu ponownie prosi³ o podjêcie decyzji w powy¿szej sprawie w jak najkrótszym terminie.

Na podstawie zachowanych dokumentów archiwalnych trudno jednoznacznie stwierdziæ, co wp³ynê³o na zmianê decyzji lokalnych w³adz administracyjnych i zachowanie cmentarza. Jednak¿e wed³ug przekazów ¿ydowskich mieszkañców K³odzka, delegacja dzia³aj±cego wówczas k³odzkiego oddzia³u Towarzystwa Spo³eczno - Kulturalnego ¯ydów w Polsce z jego ówczesnym przewodnicz±cym - Izraelem Tuchendlerem kilkakrotnie interweniowa³a u czynników decyzyjnych. W 1974 r. cmentarz zosta³ oficjalnie zamkniêty dla celów grzebalnych. Kilka lat pó¼niej w jego bezpo¶rednim s±siedztwie wybudowano kilkupiêtrowy budynek dla potrzeb politechniki. Z tego okresu pochodzi czê¶æ muru cmentarnego oddzielaj±ca nekropoliê od budynku. W trakcie prac budowlanych zajêto kilkumetrowy pas cmentarza, ponadto w tym samym okresie wyburzono bêd±cy w ca³kiem dobrym stanie technicznym dom przedpogrzebowy zbudowany z czerwonej ceg³y.

Od po³owy lat siedemdziesi±tych nieliczni pozostali w K³odzku ¯ydzi grzebali swych zmar³ych na cmentarzach ¿ydowskich w Wa³brzychu i we Wroc³awiu, inni na cmentarzach komunalnych. Rodziny kilkorga zmar³ych podjê³y decyzjê o ekshumacjach - m.in. na cmentarz ¿ydowski w Berlinie i na cmentarz komunalny w K³odzku. Obiekt popada³ w zapomnienie, ulegaj±c z biegiem czasu postêpuj±cej dewastacji. Zdemolowano czê¶æ niemieck±, wiele macew ukradziono. Kwaterê polsk± okoliczni mieszkañcy zasypali ¶mieciami. Teren zarós³ ca³kowicie samosiejkami i dzikim drzewostanem staj±c siê miejscem spotkañ marginesu spo³ecznego. Lata 80. i 90. to czarna karta w historii cmentarza. Brak zainteresowania ze strony lokalnych w³adz i spo³eczne zapomnienie wskazywa³o na to, ¿e nie odzyska nigdy swego w³a¶ciwego miejsca w historii miasta. W 2000 r. cmentarz ¿ydowski w K³odzku przeszed³ na w³asno¶æ Gminy Wyznaniowej ¯ydowskiej we Wroc³awiu, (jako prawnej spadkobierczyni wcze¶niejszego u¿ytkownika Kongregacji Wyznania Moj¿eszowego). Jednak¿e nie zmieni³o to stanu obiektu. Dopiero rok 2005 i dzia³ania ówczesnego przewodnicz±cego zarz±du wroc³awskiej Gminy Wyznaniowej ¯ydowskiej - Ignacego Einhorna przynios³y poprawê sytuacji. Z jego inicjatywy grupa zwi±zanych z K³odzkiem ludzi dobrej woli zaplanowa³a renowacjê cmentarza. W dzia³ania zaanga¿owa³a siê warszawska Fundacja Ochrony Dziedzictwa ¯ydowskiego, Antyschematy oraz Antoni Ga³uza - dyrektor s±siaduj±cej z cmentarzem Szko³y Podstawowej nr 6. Ca³o¶æ przedsiêwziêcia nadzorowa³a wa³brzyska Delegatura Wojewódzkiego Urzêdu Ochrony Zabytków we Wroc³awiu.

W lipcu 2005 roku pod kierunkiem Jerzego Fornalika - nauczyciela O¶rodka Szkolno-Wychowawczego w Borzêciczkach - przez tydzieñ pracowa³a tu m³odzie¿ z gimnazjów i szkó³ ¶rednich z Sulejówka, Warszawy, Ko¼mina i Borzêciczek z programu Antyschematy. Grupa ta da³a pocz±tek dzia³aniom ratuj±cym cmentarz ¿ydowski, wk³adaj±c ogrom pracy w oczyszczenie jego terenu z zarastaj±cej go ro¶linno¶ci. We wrze¶niu 2005 roku po nawi±zaniu wspó³pracy z Fundacj± Krzy¿owa dla Porozumienia Europejskiego kirkut zaczêli odnawiaæ jej wolontariusze z miêdzynarodowego projektu "Wolontariusze w s³u¿bie zabytkom". Prace rozpoczêli od wspomnianego wcze¶niej wywiezienia 80 ton ¶mieci z polskiej czê¶ci cmentarza. Nastêpnie przyst±pili do badañ i sporz±dzenia dokumentacji konserwatorskiej obiektu. Przed nadej¶ciem zimy zaprojektowano i zakupiono specjalny d¼wig do podnoszenia macew, dziêki czemu podniesiono pierwsze nagrobki, których waga dochodzi³a czasami do 500 kg. Wywieziono te¿ porozbijane p³yty inskrypcyjne - oko³o 30 sztuk, by w budynku szkolnym zim± dokonaæ ich wyczyszczenia i reintegracji przy pomocy specjalistycznych klejów kamieniarskich.

Pocz±tek roku 2006 to intensywne prace dokumentacyjne zwi±zane z przygotowywaniem wniosku o wpis obiektu do rejestru zabytków. Szereg zwi±zanych z tym formalno¶ci zosta³o dope³nionych i k³odzki kirkut zosta³ wpisany do rejestru zabytków decyzj± Dolno¶l±skiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wroc³awiu, w której czytamy: "Kirkut jest cennym obiektem o znaczeniu dla historii i kultury K³odzka. To jeden z ostatnich ¶ladów ¿ydowskich cmentarzy w Kotlinie K³odzkiej, ¶wiadcz±cy o wielowiekowej obecno¶ci ¯ydów na terenie ¦l±ska. Jako dzie³o stanowi±ce ¶wiadectwo minionej epoki, którego zachowanie le¿y w interesie spo³ecznym ze wzglêdu na posiadane warto¶ci historyczne, artystyczne i naukowe podlega opiece i ochronie".

prace restauracyjne na cmentarzu ¿ydowskim w K³odzku

Od wiosny 2006 roku ju¿ na obiekcie zabytkowym kontynuowano prace. Sprawne wspó³dzia³anie wolontariuszy Fundacji Krzy¿owa umo¿liwi³o do koñca I edycji projektu podniesienie prawie wszystkich macew w czê¶ci niemieckiej. Sklejono tak¿e rozbite macewy i w miarê mo¿liwo¶ci umieszczono je na dawnych pozycjach. Kawa³ki, które nie nadawa³y siê do reintegracji, zosta³y oczyszczone i w budynku szkolnym oczekuj± na powstanie lapidarium na terenie cmentarza. Oprócz prac maj±cych na celu ustawienie poprzewracanych i rozbitych nagrobków, obiekt na bie¿±co by³ zabezpieczany opryskami chemicznymi przed ponownym zaro¶niêciem samosiejkami. Ponadto wytyczono g³ówn± alejkê i uformowano schody prowadz±ce na polsk± czê¶æ.

W lipcu 2006 roku rozpoczêto najwiêksz± inwestycjê na obiekcie polegaj±ca na wymianie po³udniowej czê¶ci ogrodzenia z p³yt prefabrykowanych, którego stan zagra¿a³ uczniom pobliskiej szko³y. Usuniêto stary fundament oraz ogrodzenie z prefabrykatów betonowych, w miejsce których powsta³ nowy murek, gdzie bêdzie zamontowany p³ot z metalowych elementów a¿urowych wraz z bramk± oraz schody wej¶ciowe. Prace te w wiêkszo¶ci sponsorowane s± przez Fundacjê Krzy¿owa dla Porozumienia Europejskiego, a niezbêdnej i nieocenionej pomocy udzielaj± tak¿e w³adze miasta K³odzko, zainteresowane odnow± tego jak¿e unikatowego na skalê Kotliny K³odzkiej zabytku. ¦rodki finansowe pozyskiwane s± równie¿ od grupy prywatnych sponsorów, którym le¿y na sercu dobro cmentarza. W lipcu 2006 roku na kirkucie odby³o siê jedno z seminariów projektu "Wolontariusze w s³u¿bie zabytkom", w czasie którego jego uczestnicy odnowili czê¶æ z³oconych inskrypcji nagrobnych oraz zachowanej metaloplastyki ogrodzeñ mogi³.

Uczestnicy projektu stworzyli, a nastêpnie administrowali stron± internetow± po¶wiêcon± cmentarzowi ¿ydowskiemu w K³odzku. W edycji projektu 2005/2006 z ramienia Fundacji Krzy¿owa pracowali na obiekcie: Jindra Bene¹ z Czech, Adam Schubert z Niemiec, Micha³ Skowroñski, Micha³ Stelmach oraz Tomasz Jamróg z Polski.

Czê¶ciowy spis danych osobowych z zachowanych nagrobków
Imiê Nazwisko Nazwisko rodowe Data urodzenia Data ¶mierci Uwagi
Samuel ...ebemann 29.11.1809 08.04.1870
Leopold ...riedmann 05.01.1847 05.07.1872 Miejsce ¶mierci: Duszniki-Zdrój
Amali... ??? Brieger 29.04.1834 16.02.1902
Jeanette ??? ??.??.1825 14.05.1905 Zmar³a w 80 roku ¿ycia
Bertha Berger Eckersdorff 19.11.1826 11.12.1850
Bertha Berger 31.12.1851 22.08.1855
Berthold Berger 26.12.1834 14.04.1898
Resi Berger 27.08.1829 27.08.1855 Urodzona w Weis zu Rokitnitz
Jakob Berger 31.10.1819 22.11.1869
Laura Berger Pulvermacher 12.03.1836 17.02.1909 Adopt. Huldschiner
Adolf Berliner ??.??.1854 15.06.1893 Zmar³y w 39 roku ¿ycia
Dorothea Berliner ??.??.1825 16.12.1895 Zmar³a w 70 roku ¿ycia
Hella Boehm Weltmann 10.12.1881 11.01.1923
Albert Max Bojanower 26.02.1820 05.07.1883 Urodzony we Wroc³awiu, zmar³y w L±dku-Zdroju
Jaques Brass 10.05.1851 20.10.1932
Kati ?? Braun ??.??.1863 Urodzona w Loschitz (?)
Hos... Breslau... 24.01.1849 13.02.1855
Henriette Breslauer ??.01.1774 14.01.1854
Amalie Brieger ??.??.1803 04.03.1859
Babett Brieger Reichenbach ??.??.1781 ??.??.1857
Eduard Brieger 25.09.1843 07.04.1863 Urodzony w L±dku Zdroju
Gerson Brieger ??.??.1781 ??.??.1855
Löbel Brieger ??.05.1787 ??.04.1855
Martha Brieger 10.03.1869 27.02.1871
Erna Britz 04.12.1910 05.02.1925
Mathilde Bruck Bojanower 14.12.1822 22.12.1868
Moritz Bruck 15.02.1821 05.07.1891
Dorothea Buchbinder Brieger 26.06.1831 22.01.1884
Regina Caro Seegen 12.12.1794 27.07.1888
Samuel Caro ??.??.1795 11.10.1868 Zmar³y w 73 roku ¿ycia
Emanuel Dzialoszynski 01.04.1860 01.07.1930
Louise Dzialoszynski Nürnberger 11.05.1862 15.06.1931
Salo Dzialoszynski 28.10.1886 28.10.1914
Salo Elguter 02.07.1846 01.08.1880
Leo Elguther 08.07.1876 04.11.1885
Salo Ellguther 02.10.1864 22.08.1905
Marquardt Frankenstein 29.08.1829 17.08.1902
Friedericke Friedlander Türkheim ??.??.1786 11.11.1855
Simon Fuchs 31.11.5570 20.06.5599
Bernhard Glaser ??.??.1817 11.06.1871 Zmar³y w 54 roku ¿ycia
Bertha Glaser Bonn ??.??.1828 13.12.1895 Zmar³a w 67 roku ¿ycia
Friedericke Glaser Herlitz 03.11.1856 09.11.1888 Miejsce urodzenia: Bystrzyca K³odzka
Hugo Glaser 04.05.1856 02.01.1896
Nanni Glaser 19.03.1824
Nanny Glaser Löwy 03.05.1862 08.05.1940
Stephan Glaser 27.03.1856 23.12.1923 Miejsce urodzenia: Bystrzyca K³odzka
Rudolf Glesinger ??.??.1879 17.08.1900 Zmar³y w 21 roku ¿ycia
Jakobi Goldschmidt 22.03.1836 23.12.1908 Miejsce urodzenia: Bystrzyca K³odzka
Meyer Goldschmidt ??.??.1810 30.10.1891 Miejsce urodzenia: Krotoszyn. ¯y³ 81 lat.
Philipp Guttentag
Rosalie Guttentag Berliner ??.??.1831 28.06.1884 Zmar³a w 53 roku ¿ycia
Bertha Guttmann Aronade 08.03.1857 10.11.1932
Fredericke Guttmann Aronade 17.02.1844 21.05.1929
Majer Guttmann 20.07.1846 20.10.1918
Fanny Hamburger 10.06.1853 08.06.1925
Zlata Heilperin 1886 Ojciec Jakow. Przodkowie: Baal Szem Tow, Menachem Mendel z Czernbobyla, Efraim z Sudy³kowa. Zmar³a w Dusznikach-Zdroju
Berta Himmelfärb Gurassa 26.09.1871 03.07.1924
Regina Hönich Reich 02.11.1859 18.12.1923
Sigmund Hönich 16.11.1858 23.03.1929
Hermine Huth Polke 07.09.1845 29.11.1921
Wilhelm Huth 11.01.1839 17.05.1895
??? Isidor 18.07.1841 09.12.1864
Dorothea Israel Sklarek 18.03.1848 06.08.1926 Miejsce urodzenia: Krotoszyn
Simon Itzig ??.??.1824 17.03.1892 Miejsce urodzenia: L±dek Zdrój. ¯y³ 68 lat
Albert Jacob 05.01.1874 26.05.1934
Else Jacob Loewy 24.12.1880 20.01.1923
Rosalie Jacob Weltmann 20.02.1853 13.02.1935
Kurt Herbert Kanter 23.06.1905 14.09.1921 Miejsce urodzenia: Svitavy
Dorothea Kapauner Rosenthal 11.06.1830 23.11.1900
Georg Kapauner 06.10.1860 13.02.1883
Herrmann Kapauner 02.02.1862 11.05.1884
Isaac Salomon Kapauner 12.07.1826 19.08.1892 Miejsce urodzenia: L±dek Zdrój
Alex Kaufmann 11.10.1885 23.05.1934 Miejsce urodzenia: Królewiec
Philipp Kempinski 23.02.1864 06.07.1931
Jakob Klar 24.07.1868 04.04.1936
Doris Krauls Deutsch 26.12.1828 26.03.1899
Simon Krauls 19.01.1825 21.03.1885
Theodor Kron... 24.07.????
Jakob Kroner 18.07.1821 24.07.1882
Judit Kroner 27.08.1814 21.10.1890
Eduard Ledermann 13.08.1823 11.06.1880
Adolf Lesser 02.07.1854 15.03.1904
Margarete Lesser Lachmann 21.03.1856 18.06.1917
Doris Löwenstein 29.08.1917
Prediger Leopold Löwenstein 30.09.1917
Eugenie Löwy Hönich 23.08.1852 22.01.1914
Lyna Löwy Gallewski 07.10.1841 28.10.1908
Salo Löwy 25.11.1844 15.08.1893
Isidor Löwy 11.12.1848 30.07.1899
Friedrike Lustig Breslauer 19.12.1819 31.05.1895
Dorothea Matzdorff Sachs 22.11.1835 08.03.1881
Dorothea May 22.06.1855 04.02.1907
Gertrud May Schnell 14.04.1865 28.10.1932
Hermann May 08.04.1850 11.08.1919
Jenny May Kirschstein 18.01.1857 11.03.1885
Salomon May 02.05.1826 14.02.1900
Pauline May Friedensohn 23.01.1825 10.11.1885
Mehring 20.12.1845
Elise Meyer Sachs 08.10.1858 07.01.1915
Isidor Müller 03.12.1841 06.05.1896
Eduard Neustadt 06.08.1879 14.01.1925
Bertha Noher Heinrich 27.02.1869 01.01.1931 Miejsce urodzenia: Bystrzyca K³odzka
Salo Nothmann 16.04.1855 10.05.1893
Benno Ostrowski 02.04.1857 20.04.1880 Miejsce urodzenia: Kempen (?)
Renate Pakula 24.09.1935 28.10.1935
Bertha Perls 28.01.1827 11.08.1866
Clara Perls 28.07.1850 05.08.1866
Siegfried Perls 20.06.1848 14.10.1888
Philipp Pollak 11.05.1854 06.10.1920
Benno Prag... 23.08.18?? 09.01.18??
Clara Prager May 23.02.1858 27.11.1906
Marcus Joachim Prager 04.04.1852 25.08.1925
Henriette Prager Cohn 28.02.1864 26.11.1935
Fritz Rachwalsky 07.04.1861 02.05.1905
Otto Rachwalsky 01.06.1896 06.05.1916
Caecilie Rahmer Lustig 18.06.1851 16.05.1913
Ferdinand Rahmer 26.06.1852 01.10.1902
Leopold Mayer Rechnitz ??.??.1834 10.06.1898 Zmar³y w 64 roku ¿ycia
Isedor Reich 16.06.1841 27.06.1875 Urodzony w I³awie, zmar³y w Dusznikach-Zdroju, mieszka³ w Szczecinie
Rosalie Reich Brieger ??.??.1819 04.02.1893
Magda Rerlitz 07.07.1885 01.03.1887 Miejsce urodzenia: Bystrzyca K³odzka
Paul Rerlitz 07.06.1860 27.05.1908 Miejsce urodzenia: Bystrzyca K³odzka
Friederike Richter Sachs 03.08.1815 19.02.1885
Guido Ernst Richter 12.05.1893 30.10.1915
Jakob Richter 03.08.1855 23.11.1920
Louis Richter 02.12.1816 21.03.1885
Eduard Riesenfeld 07.11.1842 18.11.1908
Cäcilie Sabsay ??.??.1859 12.08.1901 Urodzona w Odessie, zmar³a w Dusznikach-Zdroju w wieku 42 lat
Cäcilie Sachs Deutsch 29.01.1832 22.01.1915
Ernestine Sachs Cohn Urodzona w Sokolcu
L. N. Sachs 17.04.1817 15.08.1881
Wilhelm Sachs 12.11.1826 18.08.1887
Sachs Kobieta, miejsce urodzenia: Ziêbice
Sachs 17.03.1802 30.08.1866 Mê¿czyzna
Erwin Schindler 04.02.1890 14.02.1894
Amalie Schlesinger Kohn
Hermann Schlesinger 07.02.1815 30.10.1868
Louis Schott 14.10.1846 07.10.1928
Regina Schott Leipziger 01.10.1848 14.08.1922
Bernhard Schutz 22.01.1865 12.05.1937
Harry Schutz 06.02.1898 30.07.1917
Margarethe Schweizer 06.12.1868 28.01.1887
Ludwig Schwenk ??.??.1842 31.12.1875 Miejsce urodzenia: Bystrzyca K³odzka, ¿y³ 33 lata
Marie Schwenk Bonn 08.06.1831 04.05.1891 Miejsce urodzenia: Bystrzyca K³odzka
Meta Selling 05.01.1905 08.08.1936 Miejsce urodzenia: Norymberga, miejsce ¶mierci: Kudowa
Lea Silenf... Ginsberg 17.05.1848
Rosalie Sillenfeld ??.??.1814 r ??.09.1845
Pauline Söhrauer 24.08.1843 20.11.1894
Laura Sonnenf...
Wally Teller Tichauer 26.06.1885 27.10.1931
Margarethe Traub 14.07.1892 12.10.1893
Isidor Wachsner 08.07.1851 23.02.1931
Pauline Wallfisch 19.01.1863
Amalie Weltmann Neustadt 27.11.1857 24.07.1899
Louis Wendriner 27.09.1917 Miejsce urodzenia: Poznañ
Nathan Zimmermann 10.??.1841 04.03.1909
Sara Ita Cyno Falkowska 15.06.1915 20.11.1946 Grób w czê¶ci niemieckiej
Abram Eibuszyc ??.??.18?? ??.??.1961
H.S. Fa³kowicz 10.11.1902 09.01.1953
Estera Feldmann ??.??.1878 ??.??.1949 Miejsce urodzenia: Kiszynów
Artur Ferber 27.06.1882 29.01.1952 Miejsce urodzenia: Rzeszów
Jetti Finder 04.10.1904 14.09.1967
Hugo Finder 13.10.1901 13.10.1966
Pesla Grynbaum 12.02.1904 29.06.1967
Lotti Hitzig 16.03.1888 03.11.1948
Pola Jakubowicz 21.12.1898 10.08.1948 Miejsce urodzenia: Warszawa
Ryka Kupric 13.10.1884 07.12.1966
Bela Kurzberg 25.03.1885 ??.??.??
Adolf Dawid Mamer 02.09.1904 02.11.1958 Miejsce urodzenia: ¯ywiec
Aron Menczkowski ??.??.1929 11.10.1946 ¯y³ 17 lat, grób w czê¶ci niemieckiej
Estera Obrach ??.??.?? 14.04.1948
E.F. Parczak 10.04.1882 28.03.1954
Lola Prochownik 19.04.1925 19.04.1946
Lea Riemer ??.??.1873 26.12.1947
Aleksander Roml... 30.12.1907 09.04.1974 Miejsce urodzenia: Tomaszów Mazowiecki
Tojwa Rozenbaum 23.05.1905 04.12.1960
Tema Rozenberg ??.??.?? 23.03.1949
Fajga Rachel Rozensztrajch 16.09.1947
Aleksander Ró¿anykwiat ??.??.?? 13.12.1964
Janina Ró¿anykwiat 14.04.1898 04.06.1959
Jakob Starer 25.03.1887 23.03.1962
Zych Stark 06.03.1892 12.07.1953 Doktor
Mendel Szerc ??.??.1925 03.08.1946 ¯y³ 21 lat, grób w czê¶ci niemieckiej
Marek Wajcberg 07.01.1910 20.??.1960
Rachela Zalcman ??.??.1894 10.01.1950
Rachmil ¯ukowski 20.05.1901 18.03.1954
Lea 13.05.1947 Ojciec Szmuel
Rojzel 23.02.1895 Ojciec Jakow

Powy¿szy tekst jest czê¶ci± opracowania autorstwa I. Einhorna, T. Jamroga, T. W³odarczyk zatytu³owanego Dzieje spo³eczno¶ci ¿ydowskiej w K³odzku w XIX-XX wieku, Warszawa 2006.
Zdjêcia: Tomasz Jamróg, Grzegorz Sadowski
Podziêkowania dla p. Tomasza Jamroga za wspó³pracê i przekazane materia³y
Kliknij tu by obejrzeæ film video nagrany na tym cmentarzu

strona główna cmentarze warto wiedzieæ księga gości napisz do nas