Historia cmentarza żydowskiego w Katowicach sięga 1868 roku, kiedy to gmina wyznaniowa kupiła od Josefa Ludnofskiego 3 morgi pola za cenę 480 talarów, celem założenia własnego miejsca pochówku. Miejsce to znajdowało się na zachód od drogi prowadzącej z Katowic do Mikołowa (Nikolai). Wcześniej zmarłych grzebano na cmentarzu w Mysłowicach, mimo iż 5 października 1864 roku zapadła decyzja, by Żydzi mieszkający w Katowicach, Katowickiej Hałdzie (Kattowitzer Halde, dziś obszar między Śródmieściem a Brynowem) i Brynowie (Brynow) utworzyli własną gminę. Lekarz powiatowy, dr Heer z Bytomia, miał wydać orzeczenie czy nie należy wnieść zastrzeżeń natury sanitarno-policyjnej przeciwko temu projektowi. Dr Heer oświadczył: "Nie przewiduje się rozszerzenia miasta w kierunku projektowanego miejsca pochówku; jest ono odgrodzone od miasta torami kolei górnośląskiej, prowadzącymi do Mysłowic. Istnieją większe szanse na powiększanie się miasta ku północy i północnemu wschodowi, ponieważ znajdują się tam kościoły parafii katolickich i ewangelickich oraz huty i kopalnie, więc można tam dużo bardziej oczekiwać budowy nowych domów". Okazało się, że pierwsza część tego przewidywania była myląca.

W 1868 roku ukończono budowę domu przedpogrzebowego i dnia 9 września tegoż roku, podczas aktu religijnego, nastąpiło przekazanie cmentarza do użytku. W uroczystości uczestniczył rabin, dr Rosenthal z Bytomia (Beuthen), który wygłosił stosowne przemówienie. Pierwszy pochówek miał miejsce 20 października 1869, kiedy to społeczność żydowska w Katowicach żegnała czteroletniego chłopca - Karla Münzera. Pierwszy pogrzeb dorosłego człowieka, Meyera Katza, administratora materiałowego, odbył się 2 lutego 1870 roku.

W spisanej po wojnie "Księdze Pamięci Katowic" Dobka Buchstein wspomina także cmentarz żydowski: " Cmentarz w Katowicach był utrzymywany wyjątkowo dobrze. Odpowiedzialna za jego utrzymanie rodzina Krebsów wyjątkową codzienną opieką nad tym świętym miejscem zdobyła sobie szacunek. Każdego dnia przychodzili robotnicy, by zbierać spadłe z drzew liście i dbać o kwiaty zasadzone przez rodziny zmarłych. Salo Krebs prowadził kartotekę grobów i jeśli jakaś rodzina przybyła odwiedzić groby swoich najbliższych, a nie znała dokładnej lokalizacji, natychmiast otrzymywała informacje o położeniu od rodziny Krebsów, którzy sprawdzali to w spisie. Szlachetni członkowie rodziny Krebsów byli zawsze gotowi pomagać potrzebującym. (...) Podczas Holocaustu zginęli wszyscy Krebsowie, za wyjątkiem córki Amy, która wyszła za Jacoba Jarczina z Sosnowca i obecnie mieszka w Kopenhadze. Ceremonie żałobne na cmentarzu były prowadzone przez rabinów, z towarzyszeniem chóru z Wielkiej Synagogi. Cmentarz miał wspaniały dom przedpogrzebowy (...). W ciągu dnia rodzina zmarłego mogła tam siedzieć, a na noc wynajmowano osobę do czuwania przy zwłokach. Tą pracę zwykły wykonywać dwie starsze niezamężne kobiety. Cmentarz posiadał również dużą salę, wyglądającą jak teatr, w której w półokręgu ustawione były krzesła dla żałobników. Z tego miejsca rabin wygłaszał mowę pogrzebową. Trumna ze zmarłym stała naprzeciwko. Później następował pogrzeb. Najważniejsze osobistości gminy były członkami bractwa Chewra Kadisza i osobiście zajmowały się rytualnym oczyszczeniem zwłok. Bardzo dobrze pamiętam jednego z nich, p. Wassertheila, właściciela dużego zakładu tekstylnego przy ul. 3 Maja".

W 1870 roku nastąpiła gruntowna przebudowa i rozbudowa domu przedpogrzebowego, a Ludwig Katz zlecił bezpłatne wykonanie nawierzchni asfaltowej. Teren cmentarza był kilkakrotnie powiększany pierwszy raz w 1927 roku. Podczas II wojny światowej naziści zdewastowali cmentarz. Po zakończeniu wojny, w 1945 roku, dokonano kolejnego rozszerzenia terenu.

Na powierzchni 1,1 hektara zachowało się około 1.400 nagrobków. Znajdują się tutaj okazałe grobowce żydowskich rodzin zasłużonych w historii Katowic - Goldsteinów, Schalschów, Grünfeldów (budowniczy dwóch katowickich synagog) a także grób rabina katowickiej gminy wyznaniowej - Jacoba Cohna. Na szczególną uwagę zasługuje wyjątkowe zdobnictwo nagrobków. W centralnym punkcie XX wiecznej części cmentarza znajduje się pomnik poświęcony ofiarom żydowskim Holokaustu.

Cmentarz położony jest przy ulicy Kozielskiej 16. Jest otwarty w godzinach od 8:00 do 17:00, oprócz sobót. Teren jest otoczony kamiennym murem.

Kliknij tu, by obejrzeć krótki film nakręcony na terenie tej nekropolii.

tekst: Jacek Tomaszewski
zdjęcia: Maciej Śmieszny