Podczas swej kilkusetletniej obecności w Kaliszu, miejscowi Żydzi posiadali dwa cmentarze. Pierwszy z nich został założony pod koniec XIII wieku na wzgórzu pomiędzy wioskami Dobrzec i Rypinek, w miejscu zwanym "Na czaszkach", na terenie ograniczonym dzisiejszymi ulicami: Skalmierzycką, Handlową i Nowy Świat. Zakup gruntu z przeznaczeniem na cmentarz został potwierdzony w 1287 roku przez księcia Przemysława II. Ze sporządzonego wówczas dokumentu dowiadujemy się, że: "Rupinjusz, syn Jaśka i Żydzi kaliscy (.....), zeznali z własnej i nieprzymuszonej woli, że Rupinjusz zapisał swoją dziedziczną górę, położoną na granicy swego dziedzicznego majątku Podgórze (....) starszym Żydom kaliskim i całej ich społeczności na cmentarz dla nich, za cenę wiecznej opłaty 9 talentów pieprzu i 2 szafranu". Nekropolia ta była użytkowana przez kolejnych kilkaset lat i uległa całkowitemu zniszczeniu w okresie drugiej wojny światowej. Zabytkowe płyty nagrobne na rozkaz przedstawicieli "rasy panów" wykorzystano do utwardzania brzegów Prosny. W 1946 roku, na mocy dekretu o mieniu opuszczonym i poniemieckim, grunt cmentarny został przejęty przez skarb państwa. W kolejnych latach teren ten został zabudowany - wzniesiono tu między innymi bloki mieszkalne, ośrodek szkolno-wychowawczy dla dzieci specjalnej troski oraz stację pogotowia ratunkowego.

Pod koniec XIX wieku pierwszy cmentarz żydowski w Kaliszu był już całkowicie zapełniony. Brak możliwości jego poszerzenia wymusił konieczność organizacji kolejnego miejsca pochówku. Nowy cmentarz założono na działce przy obecnej ul. Podmiejskiej 21. Początkowo duża grupa kaliskich Żydów nie chciała grzebać tu swoich zmarłych, preferując pochówki na starym cmentarzu. Stan ten uległ radykalnej zmianie dopiero w latach trzydziestych, po śmierci rabina Jecheskiela Lipszyca, zmarłego w dniu 21 marca 1932 roku. Od czasu jego pogrzebu nowy cmentarz żydowski został powszechnie zaakceptowany jako nowe miejsce grzebalne. W 1921 roku wzniesiono ogrodzenie nekropolii, rozpoczęto także budowę stajni i powozowni. Dwa lata później wybudowano zaplecze gospodarcze, a w 1926 roku rozpoczęto budowę domu przedpogrzebowego. Lata Holocaustu cmentarz przetrwał w stosunkowo dobrym stanie. W okresie PRL opuszczona nekropolia powoli popadała w zapomnienie i niszczała. Dla części mieszkańców cmentarz pełnił funkcje rekreacyjne, między nagrobkami bawiły się dzieci i spotykali amatorzy alkoholowych imprez na świeżym powietrzu. Stan ten wzbudzał zastrzeżenia lokalnych społeczników oraz Żydów pochodzących z Kalisza. W konsekwencji ich protestów, w latach 1985-88 władze zdecydowały się na ogrodzenie nekropolii. Proces dewastacji trwał jednak nadal. Przytoczmy tu opublikowaną na łamach "Gazety Kaliskiej" wypowiedź wywodzącego się z Kalisza Barucha "Bolka" Kolskiego: "W 1988 roku (....) odwiedziłem cmentarz przy ul. Podmiejskiej, gdzie był pochowany także mój ojciec. Z trudnością przedzierałem się przez dziko rosnące krzaki, trawy, chwasty, stosy śmieci. Wiedziałem, że po wojnie było tam 3.000 nagrobków. Niestety, naliczyłem ich zaledwie dwieście. Kiedy ponownie przyjechałem na zjazd asnykowców w 1993 roku, naliczyłem już tylko 95 mogił. Potem było ich już coraz mniej....".

Szanse na restaurację cmentarza pojawiły się pod koniec lat osiemdziesiątych. W dzieło jego ratowania zaangażowali się urodzeni w Kaliszu Żydzi, między innymi uprzednio cytowany Baruch Kolski. Spośród lokalnych społeczników działających na rzecz restauracji tego miejsca wymieńmy dr Edmunda Łuczaka, odznaczonego medalem "Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata". Teren nekropolii został uporządkowany. Wykonano także dokumentację fotograficzną zachowanych nagrobków. Dzięki wsparciu finansowemu Zenona Sroczyńskiego, współwłaściciela firmy Hellena, wyremontowano dom przedpogrzebowy, urządzając w nim izbę pamięci Żydów kaliskich. W 1989 roku działaczom Fundacji Rodziny Nissenabumów udało się odzyskać około dwóch tysięcy zabytkowych macew, wykorzystanych przez Niemców do umacniania brzegów rzeki.

Główne wejście na cmentarz wiedzie od strony ul. Podmiejskiej. Po prawej stronie bramy znajduje się odrestaurowany dom przedpogrzebowy, pełniący obecnie funkcję Domu Pamięci i Spotkań. Zgromadzono w nim kolekcję zdjęć, wiele książek, przedmiotów i innych pamiątek po żydowskich mieszkańcach Kalisza, w tym kompletny zwój Tory czy rytualne świeczniki. Budynek pełni także rolę sali wykładowej, w której organizowane są zajęcia dla szkół i konferencje o tematyce judaistycznej. Po lewej stronie widoczne są ruiny murowanego budynku gospodarczego z lat trzydziestych, a nieco dalej - pomnik poświęcony ofiarom Holocaustu z Błaszek, odsłonięty w miejscu, w którym w 1967 roku złożono prochy zmarłych ekshumowanych ze zniszczonego cmentarza żydowskiego w Błaszkach. W południowej części cmentarza odnajdziemy obelisk, upamiętniający Żydów w pomordowanych w latach 1939-1945. W środkowym sektorze cmentarza znajdują się zachowane macewy. Część stoi w miejscu właściwego pochówku, inne ułożono płasko na ziemi lub ustawiono pionowo. Są nagrobki o zróżnicowanych, typowych dla początków XX wieku formach, z inskrypcjami w językach hebrajskim, polskim i niemieckim. Uwagę zwracają dwa ohele - wybudowany do połowy ohel Jecheskiela Lipszyca oraz drugi, należący do rabina Jeszajachu Weldfrejda, zwanego cadykiem ze Zduńskiej Woli, wystawiony przed wojną, odnowiony po 1989 r. przez Szaję Kawę z Izraela. Na cmentarzu znajdują się też symboliczne mogiły zamordowanych w latach Zagłady Żydów kaliskich, ufundowane po wojnie przez ich rodziny. Warto przyjrzeć się macewom przytwierdzonym do płycin muru cmentarnego - dzięki zachowanym płaskorzeźbieniom zwieńczeń stanowią one wartościową galerię żydowskiej sztuki sepulkralnej. Na części z nich wciąż widoczne są unikalne w skali kraju resztki oryginalnych polichromii.

Wstęp na cmentarz możliwy jest po wcześniejszym umówieniu się z opiekunem nekropolii, p. Haliną Marcinkowską tel.  600 067 956, E-mail: hila@ jewish.org.pl

tekst: K. Bielawski
współpraca: Halina Marcinkowska
zdjęcia: Marek Nowak
Polecamy też lekturę artykułu H. Marcinkowskiej
"Nowy Cmentarz dla Starozakonnych w Kaliszu"
Więcej zdjęć z cmentarza żydowskiego w Kaliszu znajdziesz na stronie www.kalisz.9o.pl

Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.