Żydzi w Jeleniej Górze posiadali dwa cmentarze. Najstarszy z nich powstał w 1818 r. (według niektórych Ÿźródeł - w 1820 r.) poza terenem zabudowanym, w pobliżu wzgórza Vogelberg, w rejonie obecnych ulic Nowowiejskiej, Na Skałkach i Studenckiej, na parceli nr 1112/39 (współczesnej działce geodezyjnej nr 223) o powierzchni 0,1035 ha. Jego założenie było związane z wydanym 24 maja 1814 r. rozporządzeniem królewskim, nakazującym tworzenie własnych miejsc pochówku rodzinom żydowskim mieszkającym dalej niż o milę od cmentarza.

W 1879 r. gmina synagogalna w Jeleniej Górze założyła drugi cmentarz, położony po wschodniej stronie Schmiedebergstrasse (obecnej ul. Sudeckiej). Jego powierzchnię powiększono w 1910 r. Cmentarz zajmował działkę o powierzchni 4500 m kw., na planie wydłużonego prostokąta. Od strony ulicy wzniesiono dom przedpogrzebowy.

Organizacją pogrzebów i wspieraniem żałobników zajmowało się bractwo Chewra Kadisza, którego siedziba na początku lat 30 XX. mieściła się przy Warmbrunner Str.17.

Podczas Nocy Kryształowej nazistowscy bojówkarze podpalili dom przedpogrzebowy. Brak bliższych informacji o historii obu cmentarzy podczas drugiej wojny światowej. Wiadomo, że młodszy z nich przetrwał wojnę w stosunkowo dobrym stanie. Po 1945 r. odbyło się na nim przynajmniej kilka pochówków (ostatni w 1959 r.). W domu przedpogrzebowym mieszkali Leon i Maria Grzybkowie, którzy do jesieni 1972 r. (zmarli w wyniku zatrucia grzybami) opiekowali się cmentarzem.

W 1965 r. Kongregacja Wyznania Mojżeszowego w Wałbrzychu informowała, że cmentarz nie posiada dozorcy, od 1958 r. nie ponoszono wydatków na renowację, konieczny jest remont domu przedpogrzebowego i ogrodzenia. W tym czasie w Jeleniej Górze mieszkało około 20 rodzin żydowskich.

2 grudnia 1957 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Jeleniej Górze przyjęło uchwałę o zamknięciu cmentarza przy ul. Studenckiej, a na początku 1961 r. rozpoczęło procedurę jego likwidacji.

W 1970 r. PMRN w Jeleniej Górze przystąpiło do przedterminowej (bez zachowania 40-letniego okresu ochronnego od ostatniego pochówku) likwidacji dwóch cmentarzy ewangelickich, cmentarza komunalnego przy ul. Morcinka oraz tzw. nowego cmentarza żydowskiego. We wniosku z 23 grudnia 1970 r. władze miasta postulowały przekształcenie cmentarzy na tereny zielone. Argumentowano, że obecno ść cmentarzy "wpływa bardzo niekorzystnie na wygląd miasta i jego walory wczasowo-turystyczne" oraz, że "obiekty cmentarne od kilkunastu lat nie spełniają społecznej dla której istnieją, nie stanowią przede wszystkim dla mieszkańców miasta żywotnego symbolu czci zmarłych". Cmentarz splantowano. Zburzony został dom przedpogrzebowy, rozebrano mur. Sprawa likwidacji cmentarza wywołała spór ze Związkiem Religijnym Wyznania Mojżeszowego, który trwał przynajmniej do 1975 roku. Cmentarz podzielono na kilka działek geodezyjnych (nr 186/1, 186/2, 187/1, 187/2).

Obecnie w miejscu cmentarza przy ul. Studenckiej znajduje się skwer. Wszelkie naziemne relikty cmentarza uległy zatarciu. Brak jakiejkolwiek formy upamiętnienia. Na cmentarzu przy ul. Sudeckiej pozostały pojedyncze nagrobki (w większości destrukty przemieszczone względem właściwego miejsca pochówku). Część działki cmentarnej zajęły chodniki i parking. Od strony ul. Sudeckiej prawdopodobnie na początku lat 90. umieszczono głaz z tablicą z napisem: "Cmentarz żydowski w Jeleniej Górze. Założony w roku 1879, zamknięty w roku 1974".

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/57, 9/60, Decyzje o zamknięciu cmentarzy i przeznaczeniu ich na inny cel w województwie wrocławskim.
AAN, Urząd do Spraw Wyznań, sygn. 131/517, Cmentarze żydowskie w Polsce - otwieranie, likwidacja remonty.
Hoffman Z., Noc Kryształowa na obszarze Wrocławskiego Nadodcinka SS, "Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce" 1976, nr 2 (98).
NID, M. Ciesielski, M. Herman, Teczka ewidencyjna cmentarza żydowskiego w Jeleniej Górze, mps,
Warszawa 1982.
Schlesinger B., Fuehrer durch die juedische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland 1932-33, Berlin-Charlottenburg 1933.
Wiklik C., Okruchy z historii Żydów na ŒŚląsku, Warszawa 2014.
Wodziński M., Hebrajskie inskrypcje na ŒŚląsku XIII-XVIII wieku, Wrocław 1996.

zdjęcia: Mieczysław Matoszka