Cmentarz żydowski w Jaworze (niem., Jauer) znajduje się około 600 m na południowy zachód od Rynku, przy ul. Miłosza. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjną numer 020501 1.0008.172, o nieregularnym kształcie i powierzchni 1811 m kw.

Cmentarz powstał prawdopodobnie po wydaniu w 1814 r. rozporządzenia królewskiego, nakazującego lokalnym społecznościom żydowskim zakładanie własnych miejsc pochówku, tym samym ograniczając przewożenie zwłok do oddalonych miejscowości. Stosunkowo czytelny chronologiczny układ pochówków w połączeniu ze skupiskiem nagrobków z lat 1840-1848 pozwala przypuszczać, że cmentarz założono w 1840 r. lub nieco wcześniej.

W 1939 r. właścicielem cmentarza zostało ściśle podporządkowane władzom nazistowskim Zrzeszenie Żydów w Niemczech, a na początku 1944 r., po rozwiązaniu Zrzeszenia, na polecenie ministra finansów III Rzeszy, działkę cmentarną sprzedano miastu.

Po drugiej wojnie światowej cmentarz służył jako miejsce pochówku dla zmarłych ze społeczności Żydów przybyłych z Polski centralnej i wschodniej.

4 października 1946 r. na cmentarzu pogrzebano partię mydła z oznaczeniem RIF, które rzekomo - według ówczesnego stanu wiedzy - miało zostać wyprodukowane przez Niemców z użyciem tłuszczu zamordowanych więźniów. Razem z mydłem pochowano znaleziony w Bolkowie zakrwawiony tałes. Mydło zakopano obok grobu nieznanego z nazwiska człowieka, oznaczonego tabliczką z numerem 0-646. Pogrzeb miał uroczystą oprawę. Uczestniczyli w nim m.in.: rabin, członkowie Komitetu Żydowskiego w Jaworze, przedstawiciele Poalej Syjon-Lewicy, Powiatowej Rady Narodowej, burmistrz, delegaci PPR, PPS, PSL, SL, SD, Rady Związków Zawodowych, Związku Walki Młodych, Związku Samopomocy Chłopskiej, uczniowie szkoły żydowskiej w Jaworze. Intencją współorganizujących pogrzeb komunistycznych władz było nadanie mu charakteru manifestacji, popierającej krytyczne stanowisko ZSRR wobec zbyt łagodnych wyroków Trybunału Norymberskiego.

W dniu 9 kwietnia 1974 r., decyzją Urzędu Wojewódzkiego, cmentarz został zamknięty do celów grzebalnych (decyzja AGS-KM-I-65/39/72/74).

W zestawieniu Informacja dotycząca cmentarzy wyznania mojżeszowego w Polsce, sporządzonym dla Urzędu do spraw Wyznań w 1981 r., przy cmentarzu w Jaworze odnotowano: "Cmentarz jest ogrodzony murem z pustaków wirobetonowych. Poza uszkodzeniami muru w 2 miejscach, ogrodzenie jest w stanie dobrym. Groby w ilości 90 zajmują 40% pow. Pozostałe 60% zajmuje trawnik. Obiekt zadrzewiony. Nagrobki poprzewracane i zdekompletowane, wykonane z granitu skandynawskiego oraz z piaskowca i betonu". W tym czasie obiekt stanowił własność Skarbu Państwa.

W 1990 r. cmentarz został wpisany do wojewódzkiego rejestru zabytków (A/1906/836/L, decyzja z 16.02.1990 r).

13 maja 2010 r. młodzież z Gimnazjum nr 1 w Jaworze, w ramach programu Centrum Edukacji Obywatelskiej "Ślady przeszłości - uczniowie adoptują zabytki", dokonała aktu adopcji cmentarza, zobowiązując się do przeprowadzania prac porządkowych, dokumentacji nagrobków oraz organizacji zajęć edukacyjnych, przybliżających historię obiektu.

Obecnie na cmentarzu, na podstawie nagrobków w różnym stanie zachowania oraz mogił ziemnych, można wyróżnić około 100 grobów, przy czym tylko około 50 posiada nagrobki zawierające dane personalne zmarłych. Znaczna część nagrobków jest przewrócona lub uszkodzona. Wyraźny jest rzędowy układ pochówków, z nagrobkami zwróconymi licem w kierunku północno-zachodnim. Groby skoncentrowane są we wschodniej części cmentarza. Część zachodnia prawdopodobnie nie stanowi obszaru grzebalnego.

Większość zachowanych nagrobków to stele w formie stojącego pionowo prostokąta, zamkniętego łukiem półkolistym lub nadwieszanym, z podziałem na cokół, płaszczyznę inskrypcyjną i przyczółek. Zidentyfikowano kilka stel podwójnych, stojących na grobach osób spokrewnionych oraz grobowców rodzinnych. Na grobie Chaima Schneidera postawiono złamaną kolumnę, osadzoną na bazie z tablicami inskrypcyjnymi. Kilka innych grobów oznaczono obeliskami z czarnego granitu. Nagrobek Erwina Spiegla wykonano z piaskowca w formie otwartej księgi.

Jako materiał do wykonania nagrobków stosowano m.in. granit strzegomski, piaskowiec i beton. Część grobów posiada obmurowanie w postaci niskiego ogrodzenia. Na nagrobkach osób zmarłych przed 1939 r. inskrypcje sporządzono w językach niemieckim i/lub hebrajskim. Jedyny odnaleziony w 2017 r. nagrobek powojenny (Mordki Markusa, zm. w 1957 r.) posiada inskrypcję w języku polskim.

Najstarsza zidentyfikowana macewa stoi na grobie Wilhelmine Mendelssohn (zm. w 1840 r.), najmłodsza - na grobie Mordki Markusa (zm. 25 lutego 1957 r.). W 2009 r. na cmentarzu znajdował się także nagrobek Erny Sandauer (zm.21 kwietnia 1958 r.), którego nie odnaleziono podczas prac inwentaryzatorskich w 2017 roku.

Cmentarz jest otoczony murem - od zachodu i północy oryginalnym kamiennym, z pozostałych stron murem wykonanym po wojnie z betonowych elementów prefabrykowanych oraz pustaków. W południowo-zachodnim narożniku znajduje się współczesna, żelazna brama z tablicą informacyjną.

We wschodniej części cmentarza wyróżnia się szereg lip, liczących około 100 lat, o obwodzie dochodzącym do 285 cm.

Pomimo okresowo prowadzonych prac porządkowych i naprawczych, cmentarz należy uznać za zdewastowany w stopniu znacznym. Część nagrobków została przewrócona lub uszkodzona w inny sposób. Puste cokoły oraz skute tablice w płycinach inskrypcyjnych mogą świadczyć o kradzieży pomników i ich elementów. Ogrodzenie jest uszkodzone w kilku miejscach. Istotny problem stanowi notoryczne zaśmiecanie zachodniego skraju cmentarza.

Cmentarz stanowi własność Skarbu Państwa. Społecznym opiekunem obiektu jest Marek Rabski.

W czerwcu 2017 r. autor niniejszego artykułu wykonał spis zachowanych nagrobków. W 2018 r. spis został uzupełniony przez dr. Rona Brinitzera na podstawie przedwojennego częściowego rejestru grobów, znajdującego się w Bundesarchiv w Berlinie oraz archiwum Kościoła Jezusa Chrystusa w Dniach Ostatnich. Lista jest dostępna w pliku www.kirkuty.xip.pl/jawor_macewy.xls.

tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
Archiwum Akt Nowych, Urząd ds. Wyznań, sygn. 132/272, Informacja dotycząca cmentarzy
wyznania mojżeszowego w Polsce, k. 184.
Rogowska B., Przyczynek do dziejów totalitaryzmu na Dolnym Śląsku, "Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka" 1996, t. 51, nr 1-3, ss. 453-456.
Wodziński M., Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII-XVIII wieku, Wrocław 1996, s. 63.
Kliknij tu by obejrzeć film video nagrany na tym cmentarzu