Jabłonka Kościelna to wieś leżąca w powiecie wysokomazowieckim, na terenie województwa podlaskiego; w latach 1975-1998 administracyjnie należała do województwa łomżyńskiego. Od 1795 r. znajdowała się w zaborze pruskim; od 1807 r. w Księstwie Warszawskim; od 1815 r. w Królestwie Polskim, a w jego obrębie w woj. augustowskim (od 1837 roku - guberni). W 1867 r. Jabłonka znalazła się w utworzonej guberni łomżyńskiej. W okresie międzywojennym znajdowała się w woj. białostockim. Położona jest w połowie drogi między Zambrowem a Wysokiem Mazowieckiem.

Pierwsze wzmianki dotyczące wsi o pierwotnej nazwie Jabłonka Świerszczewo, odnajdujemy już w dokumentach z pierwszej ćwierci piętnastego stulecia. Została zasiedlona przez ród Jabłońskich. Utworzenie w 1493 r. parafii oraz wybudowanie w późniejszym okresie kościoła spowodowało wydzielenie się wsi i zmianę nazwy na Jabłonkę Kościelną. W początkach XVIII w. wieś znalazła się w rękach zamożnej rodziny Slaskich, a następnie Skiwskich. W końcu XVIII stulecia wieś przekształciła się w miasteczko z przeważającą ludnością żydowską.

Początki osadnictwa ludności żydowskiej sięgają drugiej połowy XVII lub początku XVIII w. Liczba mieszkających tu Żydów zaczęła rosnąć po otrzymaniu w 1739 roku przywileju na prawo odbywania dwóch jarmarków i targów. Spis głów żydowskich z lat 1764/1765 wykazał 97 Żydów zamieszkałych w Jabłonce i okolicznych siołach. Starozakonni tworzyli wówczas przykahałek podlegający zarządowi gminy okręgowej w Ciechanowcu. Kahał usamodzielnił się pod koniec XVIII w. Według źródeł kościelnych, we wspomnianym okresie, na obszarze parafii Jabłonka przebywało wówczas czterystu Izraelitów, osiedlonych za zgodą biskupa łuckiego, "którzy niedawno wystawili dom modlitwy lub jak oni mówią: wielką szkołę". Wedle spisu powszechnego z 1808 r. osadę zamieszkiwali wyłącznie Żydzi - 196 osób! "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" podaje, że w 1827 r. Jabłonka "liczyła 61 domów i 357 mieszkańców; obecnie zaś liczy [1882 rok - przyp. K. G] 48 domów i 595 mieszkańców - przeważnie Żydów". Podobne dane notują akta kościelne, według których w 1830 r. mieszkało w parafii 358 Żydów ( w tym 317 w Jabłonce jako osadzie). W drugiej połowie XIX w., w latach 60-tych, w Jabłonce przybywało 650 wyznawców mojżeszowych. Lata poprzedzające wybuch I wojny światowej spowodowały spadek liczby Żydów. W 1911 roku na 534 mieszkańców było 439 Żydów tj. - 82,2%. Pierwszy spis w Polsce odrodzonej z 1921 r. na 248 mieszkańców wykazał 157 osób pochodzenia żydowskiego (63,3%).

W życiu ludności żydowskiej najważniejszą rolę odgrywała gmina wyznaniowa i związane z nią instytucje. Wśród nich jedną z najbardziej istotnych była synagoga, którą wzniesiono na przełomie XVIII i XIX w. W drugiej połowie dziewiętnastego stulecia stan drewnianej bóżnicy był średni - koniecznie potrzebna była reparacja. Równolegle z bożnicą wybudowano w Jabłonce drewnianą łaźnię. W 1858 r. znajdowała się ona w dobrym stanie podobnie jak ogrodzenie kirkutu. Nie było natomiast w tym czasie oddzielnego domu szpitalnego oraz przyszkółka dla żydowskich dzieci. W latach 80-90 XIX stulecia funkcjonowały cztery chedery. W 1913 r. infrastrukturę gminną tworzyły: drewniana synagoga, dom modlitwy, łaźnia oraz cmentarz. W czasie I wojny światowej spłonęła drewniana synagoga, której nigdy już nie odbudowano.

Pierwszym znanym przywódcą duchowym w Jabłonce był Lipszyc Michel, który pełnił funkcję podrabina w latach 1827-1835. W okresie 1847-1867 urząd ten piastował Lejzor Weller, który był także podrabinem, a następnie rabinem w Wysokiem Mazowieckiem (1854-1867; 1867-1896). Od 1867 podrabinem był Mejer Frydman, po nim do 1870 r. Supersztejn; w latach 1887-1891 urząd rabina sprawował Aron Chaimowicz Miednicki, a w okresie 1894-1898 Mejer Owsiej Lewitan. W okresie 1899-1904 stanowisko rabina vacatowało. Od 26 kwietnia 1905 roku funkcję rabina w Jabłonce sprawował Aron Ekiel Perelman - jednocześnie rabin w Wysokiem Mazowieckiem w latach 1899-1942. W latach 1932-1934 rabinem był Blejwas Nochum.

Życie codzienne członków gminy toczyło się wokół Rynku i przyległych ulic. W okresie międzywojennym główny zarys Jabłonki Kościelnej tworzyły trzy ulice, które krzyżując się, wydzielały przestrzeń Rynku, na którym odbywał się handel. W samym centrum Jabłonki, wzdłuż rynku i głównej ulicy stał rząd kilku żydowskich domów. Były zbudowane tak blisko siebie, że stykały sie ścianami, tworząc jakby jedną konstrukcje. Ludność żydowską utrzymywała się głównie z pracy własnych rąk i handlu, gdyż nie wszyscy mieli dodatkowy zawód. W ostatnim dziesięcioleciu XIX w. odnotowano 27 handlarzy, 1 młynarza i 74 robotników. Ci, którzy parali się handlem byli w większości ubogimi tragarzami, kramarzami i tandeciarzami oferującymi wszystko, co tylko można było sprzedać. Przy każdym domu znajdował sie ogród, na którym posiane były różne warzywa i inne mało wymagające rośliny. Wiele rodzin żydowskich posiadało ponadto małe sady, które jesienią rodziły jabłka, gruszki, śliwki. Prawie każdy miał jedną, bądź kilka krów, kaczki, gęsi, kury. W okresie wykopek, czyli zbioru ziemniaków, ludzie pomagali sobie wzajemnie. Kilka rodzin urządzało tzw. "tłokę". Polegała ona na tym, że ludzie zbierali sie na polu jednej osoby, razem wykonywali wszystkie prace, a następnego dnia szli do kogoś innego. Wszystko opierało sie na wzajemnej pomocy.

W Jabłonce Kościelnej, w okresie dwudziestolecia międzywojennego, znajdowały się trzy wiatraki. Ich właścicielami i udziałowcami byli żydowscy przedsiębiorcy: w latach 1926-1927 Gebel W., Hebrołow L. i Luryn D.; 1928-1930 - Gąsior Sz., Gebel W., Luryn D., Srebołów L. W 1930 roku, na skraju wsi, nad rzeką Jabłonką, żydowska spółka: Drzewko A., Gebel Sz. wybudowała okazały, drewniany młyn wodny. Zapewniał on doskonała mąkę dla lokalnego sklepu i wszystkich okolicznych wsi. Handlem na większą skalę artykułami spożywczymi parali się: Glinka A, Królewiecki I, Słodki B. Nieliczni reprezentowali inne profesje: Wajsbrot K. - kowal; Chachłowicz J., Gołąbek M. -krawcy; Kozioł Sz., Dąbek L. - szewcy. Właścicielami piekarni byli Glinka A., Segał N.

Kres istnienia gminy nastąpił w latach 1939-1942. Po przełamaniu obrony polskiej w rejonie Wizny w dniach 9-10 września 1939 r. wojska niemieckie wchodzące w skład XIX Korpusu Pancernego wdarły się w okolice Jabłonki. 20 Dywizja Zmotoryzowana zajęła z marszu Zambrów, natomiast 10 Dywizja Pancerna opanowała Wysokie Mazowieckie. Zanim tam dotarła w dniu 10 września 1939 r., na drodze między Wysokiem Mazowieckiem a Zambrowem, Niemcy rozstrzelali czterech Żydów, a jednego zmusili do wskoczenia do studni, gdzie się utopił. Na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow Jabłonka znalazła się pod koniec września 1939 pod okupacją sowiecką, we włączonym do Białorusi obwodzie białostockim. Po agresji Niemiec na ZSRR w 1941 r. znajdowała się do 1944 roku pod okupacją niemiecką. W drugiej połowie sierpnia 1941 r. wysiedlono żydowskich mieszkańców Jabłonki do utworzonego getta w Wysokiem Mazowieckiem. Skoncentrowano tam Żydów z miasta i okolicznych wsi, około pięciu tysięcy osób. Jego mieszkańców zatrudniono przy budowie i naprawie dróg, w warsztatach rzemieślniczych, na roli oraz przy pracach porządkowych w mieście. W dniu 2 listopada 1942 r. getto zostało zlikwidowane; około 3.700 osób wywieziono do obozu pracy w Zambrowie - w tym mieście od sierpnia 1941 do stycznia 1943 r. znajdowało się getto dla Żydów, działały także obozy dla jeńców wojennych i robotników przymusowych. Martyrologia więźniów tego obozu polegała na codziennym wypędzaniu więźniów na tzw. "spacery" boso, nago, bez względu na pogodę, nie wyłączając dzieci, chorych i starych ludzi. Po likwidacji getta w styczniu 1943 r. roku jego mieszkańcy zostali wysłani do obozu zagłady w Treblince.

Na przestrzeni wieków gmina żydowska w Jabłonce posiadała dwa miejsca pochówku - ich lokalizację można znaleźć na wojskowej mapie okolic Wysokiego Maz. z 1935 roku. Pierwszy cmentarz założono już w drugiej połowie osiemnastego stulecia. Swego czasu była to jedyna żydowska nekropolia w tej okolicy - grzebano tu także Żydów z Zambrowa i Wysokiego Mazowieckiego. Zlokalizowana jest na niedużym wzniesieniu, około 200-300 metrów od drogi Wysokie Mazowieckie - Zambrów, 40 metrów od drogi prowadzącej do Jabłonki Kościelnej. W 1858 cmentarz i mogiłki były dobrze oparkanione. Po nekropolii nie zachował się jakikolwiek ślad. Obecnie na obszarze cmentarza znajdują się pola uprawne. Drugi cmentarz znajdował się przy ulicy Strażackiej, w pobliżu synagogi. W tej chwili na terenie cmentarza istnieje remiza strażacka.

Niniejszy artykuł jest szkicem do monografii Żydów mieszkających w Jabłonce Kościelnej przed 1942 rokiem.

tekst & zdjęcia: Karol Głębocki