Cmentarz żydowski w Iwaniskach jest oddalony około 1 km na północny zachód od Rynku, znajduje się w rozwidleniu dróg do Pozaldowa i Zielonki. Cmentarz zajmuje działkę o nieregularnym kształcie, zbliżonym do wydłużonego trójkąta, o przybliżonej powierzchni 0,75 ha. Data założenia nie jest znana - cmentarz powstał nie później niż w pierwszej dekadzie XIX w., co potwierdza odnaleziony przez prof. Andrzeja Trzcińskiego fragment macewy datowanej na 1809 rok.

Cmentarz służył jako miejsce pochówku do czasów drugiej wojny światowej. Pochowano na nim m.in. ciała osób zabitych podczas eksterminacji społeczności żydowskiej w październiku 1942 roku. W tym czasie rozpoczęła się dewastacja obiektu przez część miejscowej ludności. Nagrobki zostały wywiezione i wykorzystane jako materiał budowlany. Dochodziło również do plądrowania grobów, w tym grobu ksiąg religijnych zakopanych przed tzw. likwidacją getta. W kolejnych dekadach cmentarz służył jako pastwisko.

O dewastacji cmentarza wiele mówi list wysłany przez trzech mieszkańców Iwanisk 6 sierpnia 1951 r. do łódzkiego oddziału Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w Polsce (pisownia oryginalna): "My obywatele gminy Iwaniska, powiat Opatów, woj. kieleckie, Prosimy aby Zarząd Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Łodzi wszczęła dochodzenie w następującej sprawie: w miejscowości osada Iwaniska pow. Opatów jest cmentarz Żydowski od kilkuset lat i na tym cmentarzu byli chowani Żydzi do czasu ich wysiedlenia a teraz znaleźli się tacy ludzie t.j. hieny cmentarne, co się wzięli za rabunek tegoż cmentarza żydowskiego i z tego cmentarza zabrali wszystkie pomniki i kamienie co był ten cmentarz ogrodzony. Podajemy nazwiska tych osób którzy pierwsi przystąpili do rozgromienia pomników i ogrodzenia:
1. Stanisław P[...], zam.w os. Iwaniska, pow.Opatów, woj. Kieleckie,
2. Sz[...] Julian, zam.w os. Iwaniska, pow. Opatów, woj. Kieleckie.
Ci ludzie zrobili sobie z pomników podmurówki do stodół i chałup. Wobec tego upraszamy aby Zarząd Gminy Wyznaniowej wniósł podanie do prokuratorii w Radomiu, aby winnych ukarał co niszczą pomniki i ogrodzenia jako hieny cmentarne bo my nie możemy tego zboleć żeby kultura pomarłych ludzi niszczyć".

31 marca 1970 r. Ministerstwo Gospodarki Komunalnej - w odpowiedzi na uchwałę Prezydium Gminnej Rady Narodowej w Iwaniskach z 25 kwietnia 1964 r. - wydało decyzję o zamknięciu i likwidacji cmentarza. W dokumentacji dołączonej do decyzji podano, że cmentarz stanowi mienie opuszczone, zajmuje działkę nr 804 o powierzchni 0,6870 ha, ostatni pogrzeb odbył się w 1948 roku.

W 1985 r. cmentarz był nieogrodzony, bez widocznych nagrobków, porośnięty gęstą, niepielęgnowaną roślinnością. W Karcie cmentarza jako istniejące zagrożenia wpisano "zapomnienie i zarośnięcie".

W 2006 r. z inicjatywy Żydów wywodzących się z Iwanisk, przy współpracy Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, organizacji Projekt Restauracji Cmentarzy Żydowskich w Polsce, wójta gminy Iwaniska oraz lokalnych społeczników, cmentarz został uporządkowany oraz ogrodzony kamiennym murem. Do wewnętrznej części muru przytwierdzono kilkadziesiąt fragmentów nagrobków odnalezionych w różnych punktach miejscowości. Pomoc okazał proboszcz Stanisław Kolasa, apelując podczas mszy o zwrot zagrabionych macew. Podobny apel wystosował do swoich uczniów jeden z nauczycieli.

W zachodniej części działki wzniesiono pomnik upamiętniający Żydów z Iwanisk, z napisem o treści: "Żydowska społeczność Iwanisk. Archiwa historyczne wskazują na początek osadnictwa żydowskiego w Iwaniskach (Iwanisk - w języku żydowskim) już od połowy XVIII wieku. Będąc dobrze zintegrowani z lokalną społecznością i wtopieni w życie miasteczka (sztetl), Żydzi powoływali jednocześnie do życia swoje własne instytucje: szkołę, synagogę, dom nauki, związki pracownicze, towarzystwa pogrzebowe i zapomogowe. Trudne warunki gospodarcze panujące na przełomie wieków XIX i XX zmusiły wielu z nich do emigracji, głównie do Kanady, Stanów Zjednoczonych, Izraela i Kolumbii. Od początku okupacji niemieckiej w 1939 roku tutejsza społeczność żydowską łącznie z grupą wiedeńskich Żydów, których hitlerowcy deportowali do Iwanisk, poddawana była okrutnemu i nieludzkiemu traktowaniu. Wielu z nich zostało zamordowanych, niektórych zesłano do obozów pracy, a wielu skryło się w okolicznych lasach. Ostatecznie 15 października 1942 roku żydowskie życie w Iwaniskach zostało bestialsko przerwane, kiedy to hitlerowcy i ich kolaboranci deportowali iwaniskich Żydów do obozu śmierci w Treblince. Jedynie garstce z nich dane było przeżyć wojnę. My, ich potomkowie, w głębokiej podzięce za nasze dziedzictwo, odbudowaliśmy ten cmentarz przez cześć i pamięć dla naszych przodków, którzy spoczęli w tej ziemi oraz przez wzgląd na pamięć niewinnych Żydów z Iwanisk, którzy życie swe stracili w czasie Holocaustu. Niech ich dusze znajdą wieczne odpoczywanie. Niech ich życie będzie inspiracją dla żyjących, a ich tragiczna śmierć niech będzie przestrogą przed okropnościami, które niosą nienawiść i fanatyzm. 2006-5767". Uroczyste zakończenie prac odbyło się 23 października 2006 roku.

Właścicielem cmentarza jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Obiekt jest wpisany do wojewódzkiej ewidencji zabytków nieruchomych.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 885/9/33, Decyzje o zamknięciu cmentarzy i przeznaczeniu ich na inny cel w województwie kieleckim.
Archiwum Akt Nowych, Urząd do Spraw Wyznań, sygn. 9/37, Iwaniska - profanacja cmentarza.
Maraśkiewicz A., Karta cmentarza nr 14413, [bmw] 1985.
zdjęcia: Rafał Kowalik