Cmentarz żydowski w Iłży jest położony około 600 m na północny wschód od miejscowości, na wzniesieniu, około 80 na południe od ul. Kampanii Wrześniowej, w obrębie działki geodezyjnej nr 18.3568 o nieregularnym kształcie i powierzchni około 1,5 ha.

Początkowo Żydzi z Iłży grzebali zmarłych w odległym o 21 km Siennie. W 1837 r., w związku z epidemią cholery, założyli cmentarz epidemiczny, a wkrótce potem wystąpili do władz o zgodę na chowanie na nim wszystkich zmarłych. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego w piśmie z 2 listopada 1839 r. stwierdziła: "przewożenie ciał zmarłych starozakonnych z Miasta Iłży do M. Sienna, o mil dwie odległego, połączone być musi z wielu niedogodnościami i kosztami, skoro więc w Mieście Iłży dla grzebania chorych założono iuż w r. 1837 kierkut, który Gmina starozakonnych oparkaniła, grzebanie przeto ciał na nim może być dozwolone, jednakże z zastrzeżeniem, że przyzwolenie takie w niczem przywilejom Miasta służącym nie uwłacza". Ostateczną decyzję w tej sprawie władze państwowe wydały 9 marca 1840 roku.

W Etacie dozoru bóżniczego na 1850 r. dochody z pogrzebów oszacowano na 9 rubli. W okresie międzywojennym roczne przychody z tytułu pokładnego wynosiły około 165 zł. W 1927 r. opłaty za zgodę na wystawienie nagrobka wynosiły od od 3 zł do 50 zł.

Przypuszczalnie podczas drugiej wojny światowej rozpoczęła się dewastacja cmentarza. W wyniku destrukcji wywieziono wszystkie nagrobki i rozebrano ogrodzenie. 26 czerwca 1964 r. Minister Gospodarki Komunalnej - w następstwie uchwały Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Iłży z 18 października 1962 r. - podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza. W załączonej dokumentacji podano, że cmentarz zajmuje powierzchnię 1,5 ha, a ostatni pochówek odbył się w 1943 r. 30 października PMRN w Iłży przyjęło uchwałę o likwidacji cmentarza i "na urządzenie terenów zielonych, jako dalszy ciąg kompleksu zieleni Góry Zamkowej". W aktach Ministerstwa Gospodarki Komunalnej w Archiwum Akt Nowych brak jednak zarządzenia zatwierdzającego uchwałę.

W Karcie cmentarza z 1985 r. stwierdzono: "Brak w zasadzie elementów charakterystycznych dla cmentarza żydowskiego. [...] Fragmenty macew informują jedynie o rzędowym lokowaniu nagrobków. Obiekt nie funkcjonuje w świadomości społecznej jako cmentarz żydowski. Jest traktowany jako pastwisko".

W 2006 r. z inicjatywy Żydów pochodzących z Iłży cmentarz został uporządkowany i ogrodzony kamiennym murem. W działania zaangażowali się także: organizcja Projekt Restauracji Polskich Cmentarzy Żydowskich (PJCRP), Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego oraz władze miasta. Przy wejściu umieszczono tablicę z napisem: "Cmentarz ten został ofiarowany świętej pamięci żywotnej społeczności żydowskiej z Iłży (Drildzy) i okolic, która tu spoczywa oraz żydowskim ofiarom masowej zagłady, które pogrzebano bez odpowiedniego obrządku pogrzebowego. Pozostawili po sobie dziedzictwo trwające w pamięci pokoleń, które modląc się o ich wieczne zbawienie, proszą Boga o pokój ich duszom". W obrębie cmentarza ustawiono pomnik w formie prostopadłościanu krytego czterospadowym daszkiem, z tablicą z czarnego granitu, na której wyryto napis: "Ten masowy grób został poświęcony wiecznej pamięci wszystkich niewinnych, bezimiennych członków iłżyńskiej i okolicznej społeczności, którzy tragicznie zginęli i zostali pogrzebani bez odpowiedniego obrządku pogrzebowego. Niech ich dusze spoczywają w wiecznym pokoju". Uroczyste zakończenie prac odbyło się 21 maja 2006 roku.

1 lipca 2007 r. Fundusz Michaela Traisona dla Polski, Ambasada Izraela oraz Żydowski Instytut Historyczny przyznały burmistrzowi Iłży Andrzejowi Moskwie - w związku z jego wsparciem dla projektu upamiętnienia cmentarza - dyplom za działalność na rzecz ochrony dziedzictwa kultury żydowskiej.

Brak informacji o stanie własnościowym działki. Cmentarz jest wpisany do wojewódzkiej ewidencji zabytków.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/33, Decyzje o zamknięciu cmentarzy
i przeznaczeniu ich na inny cel w województwie kieleckim.
Archiwum Główne Akt Dawnych, Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego, sygn. 190/1517, Akta tyczące się gminy żydowskiej w Iłży w guberni sandomierskiej.
Modrzewski B., Iłża, [w:] Województwo mazowieckie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Penkalla A., Karta cmentarza nr 10239, [bmw] 1985.
Penkalla A., Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992.
Urbański K., Almanach gmin żydowskich województwa kieleckiego w latach 1918-1939, Kielce 2007
Zdjęcia: Israel Blajberg
Polecamy lekturę tekstu Israela Blajberga Wrażenia z podróży do Polski