Żydzi w Grodzisku Wielkopolskim (w języku niemieckim: Grätz) posiadali dwa cmentarze. Najstarszy z nich znajdował się w pobliżu klasztoru bernardynów, w okolicach dzisiejszej ulicy Bukowskiej. Jego lokalizację można odnaleźć na planie miasta z 1795 roku. W 1663 roku dziedzic Grodziska Wielkopolskiego, Jan Leopold Opaleński nakazał Żydom zamknięcie tej nekropolii i zorganizowanie nowego miejsca pochówku. W wydanym wówczas przywileju zapisano między innymi: "Kierchow dawny pozwalam ogrodzić parkanem i on aby w zamknięciu zostawał rozkazuję, pozwalając im tylko do tych miejsc, których kilkanaście jest próżnych do chowania się onym, a gdy już tych nie stanie zakazuje się tam więcej chować. Przy tym pozwalam nadpuścić do tego miejsca, kandy tam dwaj Żydzi leżą. Ten plac nowy, który ode mnie przez Comutacyę moją pozwalam im opatrzyć. (....) Aże według zwyczaju swego ciż Żydzi zwykli nad grobami zmarłemi swe ceremonie odprawować, tedy na tym starym kierchowie lubo się tam chorować nie będą, te iednak ceremonie nie pozwalam odprawować czasami wiecznemi". Wiadomo, że Żydzi nie przestrzegali zakazu użytkowania starego cmentarza i nadal usiłowali grzebać tam swoich zmarłych. Świadczy o tym zapis, jaki w 1676 roku poczynił starosta parczewski Jan Karol z Żurowa Daniełłowicz, nakazujący: "aby Żydzi miasta Grodziska Possesione mea żadnych do kierchała tego schadzek, lamentów ani dewocey swoich czynić się nie ważyli". Rok później ostateczny zakaz używania starego cmentarza wydał trybunał sejmowy w Piotrkowie.

Nowy cmentarz żydowski w Grodzisku Wielkopolskim powstał w XVII wieku pomiędzy obecnymi ul. Żwirki i Wigury oraz ul. Rządową. Jego teren poszerzono w 1850 roku. Przez wieki pochowano tu setki osób, w tym wiele osobistości zasłużonych nie tylko dla lokalnej społeczności żydowskiej. Tu spoczął między innymi rabin Elijahu Guttmacher, wybitny autorytet w sprawach religijnych, autor responsów rabinicznych, jeden z pionierów idei kolonizacji palestyńskiej, zwany "cadykiem z Grodziska". E. Guttmacher zmarł w dniu 21 października 1875 roku, a jego grób stał się celem pielgrzymek pobożnych Żydów. Na cmentarzu pochowano także Marcusa Mojżesza Mosse, miejscowego lekarza, dowódcę obrony miasta podczas wielkopolskiej Wiosny Ludów w 1848 roku.

Wiadomo, że na początku XX wieku nekropolia była otoczona murem, przy bramie znajdował się zbudowany z cegły dom przedpogrzebowy, składający się z hali głównej oraz dwóch przybudówek, zwieńczony dwiema kopułami z Gwiazdami Dawida na szczytach. Archiwalne zdjęcie domu pogrzebowego można znaleźć na stronie internetowej www.grodzisk.wlkp.pl. W tylnej części cmentarza wzniesiono niewielki budynek, stanowiący zapewne zaplecze gospodarcze.

W 1935 roku, wobec drastycznego spadku liczby Żydów w Grodzisku, władze miasta przejęły dwie trzecie powierzchni cmentarza, urządzając z czasem w tym miejscu park miejski. Ekshumowane z tego terenu szczątki ludzkie przeniesiono na pozostałą część nekropolii.

Podczas drugiej wojny światowej naziści zdewastowali cmentarz. Z rozkazu Niemców nagrobki wyrwano i wykorzystano do prac drogowych, między innymi do utwardzenia odcinka ul. Podgórnej czy wybrukowania podwórza niemieckiego zakładu komunalnego przy ul. Przykop; a sam cmentarz przeznaczono na pole uprawne. W latach PRL w tym miejscu wzniesiono budynek zespołu szkół. Jeszcze w 2001 roku podczas budowy hali sportowej natrafiono na liczne szkielety. Zmieszaną z kośćmi ziemię wykonujące pracę przedsiębiorstwo próbowało sprzedawać po 40 zł za ciężarówkę.

W latach dziewięćdziesiątych w różnych punktach miasta odnaleziono kilkadziesiąt macew. W 1996 roku z inicjatywy działaczy Towarzystwa Miłośników Grodziska na dawnym cmentarzu żydowskim przy ul. Żwirki i Wigury odsłonięto niewielki pomnik, nawiązujący swą formą do skruszonej ściany, z napisem o treści: "W tym miejscu od połowy XVII wieku do 1935 roku znajdował się cmentarz żydowski".

tekst: K. Bielawski
zdjęcie: Julia Marczak
Bibliografia:
P. Bartkowiak "Rola i działalność mniejszości żydowskiej w Grodzisku Wielkopolskim w XIX i XX wieku"
J. Chrzanowski "Przeszłość gminy żydowskiej w Grodzisku Wlkp."

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Grodziska Wlkp. i ich nekropolii. Czekamy też na relacje osób, które pamiętają ten cmentarz z okresu przed II wojną światową.