Cmentarz żydowski w Gorlicach jest oddalony około 800 m na północny zachód od rynku, znajduje się na stromo wznoszącym się zboczu wzgórza przy ul. Stróżowskiej. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjną nr 120501 1.0001.747, na nieregularnym planie, o powierzchni 13113 m kw.

Według różnych źródeł cmentarz powstał w drugiej połowie XVIII w. Mając na uwadze demografię społeczności żydowskiej Gorlic, można zakładać, że powyższe datowanie jest wątpliwe, a cmentarz założono dopiero w XIX wieku.

W 1906 r. na cmentarzu pochowano Barucha Halberstama - piątego syna cadyka Chaima Halberstama z Nowego Sącza, zięcia Jekutiela Jehudy Teitelbauma z Syhotu, cadyka w Rudniku i Gorlicach. Jego grób stał się celem pielgrzymek.

Podczas I wojny światowej w obrębie cmentarza powstał Cmentarz wojenny nr 90, na którym spoczęło 4 żołnierzy armii austrowęgierskiej i 2 żołnierzy armii rosyjskiej. Jednym z poległych był szeregowiec piechoty Marko Ledermann, służący w armii Cesarstwa Rosyjskiego.

W okresie międzywojennym obiekt był ogrodzony murem z cegły. Znajdowało się na nim nie mniej niż kilkaset nagrobków oraz ohel cadyków.

Podczas II wojny światowej na cmentarzu chowano ciała osób zabitych przez Niemców w różnych punktach Gorlic. Cmentarz był także miejscem egzekucji Żydów ujętych w różnych kryjówkach w mieście i okolicznych miejscowościach oraz Polaków i Romów.

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945: województwo nowosądeckie wymienia kilka takich zdarzeń:

•  W 1940 lub 1941 r. Niemcy rozstrzelali w Gorlicach około 30 Żydów. Ciała pochowano na cmentarzu żydowskim,
•  W sierpniu 1942 r. funkcjonariusze SS, Gestapo, żandarmerii rozstrzelali kilkuset Żydów, część z nich na cmentarzu żydowskim,
•  W sierpniu 1942 r. Niemcy rozstrzelali około 60 Romów (w tym około 20 dzieci), część z nich na cmentarzu żydowskim,
•  W 1942 r. Niemcy rozstrzelali Jana Wąsa. Ciało ofiary pogrzebano na cmentarzu żydowskim,
•  Wiosną 1943 r. Niemcy rozstrzelali na cmentarzu Jakuba Hoffmana,
•  Latem 1943 r. Niemcy rozstrzelali na cmentarzu 11 osób, wśród nich: Józefa Bitesfelda, Sarę Bitesfeld, Hannę Hirszfeld, Izaaka Hirszfelda, Lejba Hirszfelda, Hermana Nemera, Krejndlę Nemer, Frydę Peller, Józefa Pellera, Leję Peller, Henię Wymisner,
•  30 września 1943 r. na cmentarzu żydowskim za pomoc udzielaną Żydom Niemcy rozstrzelali Stanisława Radzika (lub Rodzika) ze wsi Łużna,
•  Zimą 1943/1944 r. funkcjonariusz placówki Aussenstelle zastrzelił na cmentarzu 2 kobiety o nazwisku Morgenstern,
•  Po 22 sierpnia 1943 r. Niemcy rozstrzelali grupę osób podejrzanych o udział w ruchu oporu. Część osób zabito na cmentarzu żydowskim. Ustalono nazwiska 6 ofiar: [...] Fajak, [.] Kozłowski, Józef Rubiniak, Maria Rubiniak, Jan Stasiowski, Andrzej Wal, Stanisław Wal,
•  Na początku 1944 r. funkcjonariusze Grenzpolizei rozstrzelali na cmentarzu adwokata Fryderyka Morgensterna,
•  Wiosną 1944 r. na cmentarzu Niemcy rozstrzelali 2 Żydówki (matkę i córkę) o nieustalonych nazwiskach.

Na rozkaz władz okupacyjnych część nagrobków wykorzystano do prac budowlanych, m.in. do budowy schodów koło kościoła, utwardzenia placu przed dawną synagogą, zamienioną na remizę Straży Pożarnej oraz do regulacji koryta rzeki Stróżówka.

Po 1945 r. członkowie Powiatowego Komitetu Żydowskiego w Gorlicach pod przewodnictwem Jakuba Pelera podjęli starania na rzecz uporządkowania i zabezpieczenia cmentarza. Zwieźli odzyskane nagrobki, część z nich poddając renowacji. Ekshumowali ciała Żydów rozstrzelanych w różnych miejscach w rejonie Gorlic i złożyli je w zbiorowej mogile na cmentarzu. Wzniesiono pomniki poświęcone ofiarom Zagłady.

W 1947 r. Powiatowy Komitet Żydowski wystąpił do władz Gorlic o wydanie nagrobków, które w latach okupacji zostały użyte jako materiał budowlany. Zarząd Miejski w Gorlicach początkowo odmówił, argumentując, że "uczynienie zadość żądaniom Komitetu Żydowskiego równałoby się ze zniszczeniem poważnej inwestycji miejskiej oraz pozbawieniem ważnego komunikacyjnie połączenia Rynku i kościoła z jedną z głównych dzielnic miasta". Konsekwencją sporu w Gorlicach było ogłoszenie 29 maja 1948 r. okólnika Ministra Administracji Publicznej, w którym zalecano lokalnym władzom zwracanie na koszt gminy płyt nagrobkowych z widocznymi napisami i ich śladami. Pod koniec 1948 r. Zarząd Miejski w Gorlicach zwrócił macewy wykorzystane do budowy schodów przy kościele.

Jednak Żydzi stopniowo opuszczali Gorlice. Cmentarz niszczał, wypasano na nim bydło. Nagrobki były rozkradane i rozbijane. Rozebrano także ceglany mur, widoczny na powojennych zdjęciach z kolekcji Instytutu Yad Vashem.

W latach 60-tych odbudowano ohel cadyka Barucha Halberstama.

W połowie lat 90-tych z inicjatywy wywodzącej się z Gorlic Pauliny Bergman oraz dzięki współpracy Fundacji Rodziny Nissenbaumów, Fundacji "Wieczna Pamięć" i władz miasta, cmentarz został uporządkowany i ogrodzony stalowym płotem. Od strony ul. Stróżowskiej z kilkudziesięciu macew zbudowano niewielkie lapidarium.

25 października 1995 r. odbyła się uroczystość przekazania odrestaurowanego cmentarza. W ceremonii wzięli udział m.in.: delegacja Żydów pochodzących z Gorlic, wśród nich Paulina Bergman oraz Israel Noe Peterfreund; przedstawiciele Fundacji Rodziny Nissenbaumów z prezesem Zygmuntem Nissenbaumem na czele, przedstawiciele Fundacji "Wieczna Pamięć", burmistrz Stanisław Szura i przedstawiciele władz miasta, ksiądz dziekan Józef Micek.

W 2011 r., przy współpracy Meira Moskowicza, Szlomo Halberstama i władz miasta wydobyto liczne fragmenty macew, które znajdowały się w podłodze dawnej synagogi, po wojnie zajętej przez straż pożarną.

W latach 2015-2016 r. wzniesiono nowy ohel, który zastąpił wadliwie wzniesiony budynek z lat 60-tych. Inwestycję sfinansowali potomkowie cadyka - rabini Burech i Sinai Halberstamowie ze Stanów Zjednoczonych. Organizacją prac zajął się Duvid Singer, działacz chasydzki z Nowego Jorku oraz Adam Bartosz z Komitetu Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej w Tarnowie. Projekt przygotował Tomasz Pruchnicki, a prace wykonała firma Eltar. Wewnątrz pozostawiono oryginalne macewy. Ceremonia otwarcia odbudowanego ohelu odbyła się 9 marca 2016 roku.

W 2021 r. na zlecenie Urzędu Miasta Gorlice na placu przed bramą cmentarza zbudowano lapidarium, tzw. Sidur Przechodniów w formie betonowych ścian w rzucie odzwierciedlających sześcioramienną gwiazdę z czterema otwartymi wejściami. Do ścian przytwierdzono macewy wydobyte w 2011 r. z posadzki dawnej synagogi.

Główne wejście na cmentarz - na jego dolną część - znajduje się od strony ul. Stróżowskiej, na wysokości posesji nr 64 i 66. Dodatkowa furtka znajduje się na szczycie wzniesienia, od strony ul. Korczaka.

Na ceglanym filarze bramy od strony ul. Stróżowskiej umieszczono tablicę z napisem: "Uszanuj miejsce wiecznego spoczynku. Cmentarz żydowski założony w XIX w. Odnowiony staraniem władz miasta, Fundacji Rodziny Nissenbaumów, Fundacji Wiecznej Pamięci. Gorlice 1995".

Za bramą znajduje się lapidarium zbudowane w 1995 r. z kilkudziesięciu macew oraz pomnik z napisem: "Miejsce straceń Polaków, Żydów i Cyganów w latach 1939-1945". W pobliżu złożono fragmenty macew wydobyte w 2011 r. z budynku dawnej synagogi. Na niektórych nagrobkach zachowały się oryginalne polichromie.

W tej części cmentarza znajduje się kilkanaście macew, w tym także symboliczne nagrobki współczesne, upamiętniające członków rodzin m.in. Schwimmerów i Bergmanów.

W górnej - oddzielonej stromym zboczem - części cmentarza stoi zrekonstruowany w latach 2015-2016 ohel, w którym spoczywają:

•  Baruch Halberstam - piąty syn Chaima Halberstama, założyciela dynastii chasydzkiej w Nowym Sączu, cadyk i przewodniczący sądu rabinicznego w Rudniku i Gorlicach, zmarły 1 adar 5666 r. (26.02.1906 r.) w wieku 76 lat;
•  Cwi Hirsz syn Barucha Halberstam - rabin i cadyk, przewodniczący sądu rabinackiego w Rudniku, zmarły w dniu 15 aw 5678 r. (24.07.1918 r.),
•  Pinchas syn Jehoszuy Eleazara - potomek Pinchasa z Korca i cadyka z Kosowa, dajan, zmarły w dniu 25 szwat 5661 r. (14.02.1901 r.).

Na wprost ohelu znajduje się oznakowana dwoma pomnikami zbiorowa mogiła około 160 ofiar Zagłady, ekshumowanych po wojnie przez Powiatowy Komitet Żydowski w Gorlicach i przeniesionych na cmentarz żydowski.

W pobliżu zachowały się 2 pozbawione inskrypcji macewy żołnierzy poległych podczas I wojny światowej.

Obecnie na cmentarzu znajduje się - według szacunkowych danych - kilkaset nagrobków w różnym stanie zachowania. Tylko nieliczne można uznać za niezniszczone i nieprzemieszczone względem miejsca pochówku. Brak informacji o najstarszej zachowanej macewie. Śladem powojennych pochówków jest częściowo zniszczony nagrobek Lejba Schwimmera, zmarłego 23 kwietnia 1945 roku.

Cmentarz jest własnością Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie. Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków ( A-604 z 20.12.1989).

Zainteresowani wejściem na cmentarz proszeni są o kontakt telefoniczny z osobą przechowującą klucze do bramy i ohelu: 668 340 835.

tekst: K. Bielawski
współpraca: W. Tworek, A. Olewski
Bibliografia:
AAN, Ministerstwo Administracji Publicznej, sygn. 1098, Wyznaniowe cmentarze żydowskie.
Boczoń W., Żydzi gorliccy, Gorlice 1998.
Drogomir J. J. P., Polegli w Galicji Zachodniej 1914-1915 (1918), t. 1, Tarnów 1999.
Urban K., Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944-1966, Kraków 2006.
Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945: województwo nowosądeckie, Kraków 1984.