W lipcu 1941 r., po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, cmentarz był miejscem zdarzeń związanych z pogromem w Goniądzu. Andrzej Żbikowski w opracowaniu Pogromy i mordy ludności żydowskiej w Łomżyńskiem i na Białostocczyźnie latem 1941 roku w świetle relacji ocalałych Żydów i dokumentów sądowych, zamieszczonym w książce Wokół Jedwabnego opisał jedno z tych wydarzeń: "Balonowski wezwał Perkowskiego oraz komendanta policji Potockiego i oświadczył im, że otrzymał od Niemców rozkaz, aby wszystkich Żydów oskarżonych o współpracę z komunistami oraz aresztowanych trzech Polaków wymordować. Wykopano dół na cmentarzu. [...] Któryś z policjantów uderzył dwóch pierwszych Żydów młotkiem w tył głowy, rozbijając im czaszki i ludzie ci wpadli do dołu. [...] Ogółem zamordowano wówczas 20 ludzi w różnym wieku, w tym i kobiety".
Przypuszczalnie podczas drugiej wojny światowej rozpoczął się proces dewastacji cmentarza, kontynuowany w kolejnych dekadach. Prawdopodobnie w latach PRL teren zalesiono.
W wyniku zniszczeń na cmentarzu znajduje się kilkadziesiąt nagrobków w różnych stanie zachowania, w formie granitowych, piaskowcowych i betonowych stel, częściowo osadzonych w betonowych obramowaniach oraz betonowych podstaw stel. Około 20 macew posiada czytelne inskrypcje. Najstarszy zidentyfikowany nagrobek jest datowany na 20 lutego 1843 r. (spis zachowanych nagrobków jest dostępny na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich: https://cemetery.jewish.org.pl/list/c_72). Cmentarz jest nieogrodzony, jego granice są nieczytelne. Teren jest częściowo porośnięty lasem mieszanym i samosiewami. Brak bieżącej pielęgnacji, brak form upamiętnienia i oznakowania.
Według danych z 1991 r. właścicielem cmentarza jest Skarb Państwa. Obiekt jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków, nie posiada wpisu w rejestrze zabytków nieruchomych województwa podlaskiego.
Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Urząd do Spraw Wyznań, sygn. 131/519, Wyznanie mojżeszowe. Cmentarze w Polsce. Informacja.
Crago L., Goniądz, [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933-1945, t. 2, cz. A: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, red. M. Dean, Bloomington 2012.
Kloza J., Maroszek J., Dzieje Goniądza w 450 rocznicę praw miejskich, Białystok - Goniądz 1997.
Kułak A., Ryżewski G., Goniądz, [w:] Województwo podlaskie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Szerszeń E., Zabytkowe cmentarze. Woj. łomżyńskie, Warszawa 1991.
Żbikowski A., Pogromy i mordy ludności żydowskiej w Łomżyńskiem i na Białostocczyźnie latem 1941 roku w świetle relacji ocalałych Żydów i dokumentów sądowych, [w:] Wokół Jedwabnego, red. P. Machcewicz, K. Persak,
t. 1, Warszawa 2002.
|