Cmentarz żydowski w Gliwicach Jewish cemetery in Gliwice

Pierwsze wzmianki na temat Żydów w Gliwicach pochodzą z XVII wieku, osadnictwo żydowskie przybrało większe rozmiary wiek później. W 1783 r. w Gliwicach mieszkało sześćdziesięciu ośmiu Żydów, a w 1809 r. do rodzin żydowskich należało osiemnaście domów. Pierwsza synagoga w Gliwicach została otwarta 4 września 1812 roku, pierwszym rabinem był prawdopodobnie Samuel Biedermann. W 1861 roku otwarto kolejną synagogę - w stylu mauretańskim, synagogę ta przebudowano w 1911 roku. W Gliwicach działało wiele organizacji i stowarzyszeń żydowskich, funkcjonowała też siedmioklasowa szkoła żydowska.

Po dojściu Hitlera do władzy zaczął się okres trudny dla gliwickich Żydów. W 1933 roku pobito rabina, zainicjowano bojkot sklepów i przedsiębiorstw żydowskich. Rozpoczął się okres gwałtownej migracji Żydów z Gliwic. W 1938 roku wyeliminowano Żydów z życia ekonomicznego poprzez zakazanie im prowadzenia jakiejkolwiek działalności gospodarczej. W czasie "Nocy Kryształowej" spalono miejscowe synagogi, splądrowano sklepy i mieszkania żydowskie. W 1942 roku przetransportowano większość gliwickich Żydów do Oświęcimia. Ostatni transport śmierci odjechał do obozu zagłady w grudniu 1943 roku.

Cmentarz żydowski w Gliwicach. Zdjęcia: Maciej Śmieszny

Pierwszych pochówków gliwickich Żydów dokonywano w wydzielonej kwaterze na terenie cmentarza wielowyznaniowego przy obecnej ulicy Kozielskiej. Cmentarz został zlikwidowany w latach 80 XX wieku. Najstarszym zachowanym zabytkiem kultury żydowskiej w Gliwicach jest cmentarz wyznaniowy przy ulicy Na Piasku. Został on założony w 1815 roku na mocy reskryptu z 24 maja 1814 roku, który nakazywał rodzinom żydowskim mieszkającym dalej niż jedną milę od cmentarza żydowskiego zatroszczyć się o własne pole grzebalne pod groźbą wydalenia z aktualnego miejsca pobytu. Na szczęście społeczność żydowska dysponowała parcelą zakupioną w 1795 roku, którą mogła przeznaczyć pod założenie swojego cmentarza zgodnie z zasadami religii mojżeszowej. Nekropolia bowiem nie mogła być położona bliżej niż 25 metrów od najbliższego domu mieszkalnego.

Cmentarz ten posiada powierzchnię 0,63 ha. Do dnia dzisiejszego zachowało się tu około 500 nagrobków. Były one ustawione w równych rzędach, co sprawiało wrażenie dużego zagęszczenia pomników. Dominującą formą nagrobka jest tutaj tradycyjna dla żydowskiej sztuki sepulkralnej macewa, czyli pionowo ustawiona płyta zwieńczona trójkątnie lub półkoliście, z inskrypcjami w języku hebrajskim lub niemiecko-hebrajskim, zdobiona starotestamentowymi symbolami. Materiałem, z jakiego najczęściej wykonywano płyty nagrobne, był szary piaskowiec nazywany przez Żydów "płaczącym kamieniem", słabo odpornym na śląskie warunki atmosferyczne. Efektem tego są zniszczenia widoczne w postaci przebarwień oraz popękań, dlatego dokumentacja każdej zachowanej macewy jest pilną sprawą.

cmentarz żydowski w Gliwicach - nagrobek

Stary cmentarz żydowski w Gliwicach. Zdjęcia: Dariusz Walerjański

Inskrypcje na najstarszych płytach nagrobnych wykonane są w rycie wypukłym, trudniejszym do zachowania, w języku tylko i wyłącznie hebrajskim. Pojawiają się tu rzadko spotykane symbole. Pierwszy z nich jest połączeniem dwóch motywów: pojedynczego lichtarza ze złamaną świecą powyżej złamania przechodzącą w pień zakończony liściastą koroną. Drugi to tzw. żydowska rozeta, symbol z czasów antycznych oznaczający Słońce, Boga i mesjanistyczną nadzieję. Ten symbol jest także tłumaczony jako koncepcja astralnego bytu dusz po śmierci.

Najbardziej okazałym jest grobowiec rodziny Meyerów, zbudowany w formie wolnostojącej kaplicy wykonanej w stylu neoklasycyzmu, nawiązujący swoją formą do oheli (hebr. namiot), stawianych wybitnym uczonym. Ciekawe, chociaż niestety mocno zniszczone, są szpalery grobowców wtopionych w mury cmentarza. Formą nawiązują do neostylów XIX wieku. Nagrobki przypominają portale albo portyki z kolumnami, półkolumnami lub pilastrami dźwigającymi belkowanie. Pośrodku belkowania umiejscowione jest nazwisko rodziny.

W nekropolii zostali pochowani znakomici przedstawiciele rodziny Troplowitz: najstarszy, protoplasta rodu - Salomon (1760-1869), handlarz win węgierskich, ojciec Louis'a Troplowitz'a - budowniczego gliwickiej synagogi i Willi Caro oraz dziadek znanego aptekarza - dra Oskara Troplowitza - wynalazcy popularnej pasty do zębów i kremu "Nivea". Ostatni pochówek odbył się w lutym 1937 roku, pochowano wówczas Ernestinę Hahn. Ostatecznie cmentarz został zamknięty w 1953 roku.

Drugi, bardzo ważny cmentarz gliwicki został założony w latach 1902-03 przy ul. Poniatowskiego. Powodem jego powstania było zapełnienie najstarszego cmentarza i wzrastająca ciągle ilość wyznawców judaizmu. Nekropolia o powierzchni 1,7 ha została ogrodzona od ulicy ceglanym murem z dwiema dużymi bramami o kutych, żeliwnych kratach. Przy cmentarzu wybudowano w listopadzie 1903 roku okazały i imponujący neogotycki dom przedpogrzebowy według projektu wiedeńskiego architekta Maxa Fleischera. Dom ten, zważywszy na straty związane z Holokaustem, stanowi wręcz bezcenny zabytek.

Dom przedpogrzebowy na cmentarzu żydowskim w Gliwicach

Dom przedpogrzebowy na cmentarzu żydowskim w Gliwicach. Zdjęcia: Dariusz Walerjański

Budynek jest jednokondygnacyjny, wykonany z ozdobnej cegły klinkierowej. Bryła budynku jest trójdzielna i symetryczna. Elewacja ma długość 43 metrów. Całość została przekryta czterospadowym dachem. Część środkową tworzy duża hala dwukrotnie przewyższająca boczne skrzydła. Wieńczy ją ośmiodzielne sklepienie krzyżowo-żebrowe. Na sklepieniu zachowały się fragmenty malowideł i ozdób. Górne partie sklepienia są ozdobione freskiem przedstawiającym gwiaździste niebo. Na żebrach sklepienia widoczne są resztki złotoczerwonych ornamentów roślinno-geometrycznych. W hali głównej, na ścianie wschodniej i zachodniej znajdują się zachowane wysokie ostrołukowe okna z fragmentami witraży o motywach geometrycznych z trzema gwiazdami Dawida.

Układ kwater na cmentarzu jest dobrze zachowany. Do dnia dzisiejszego ocalało ponad 600 nagrobków, w tym przyścienne grobowce rodzinne o cechach stylistycznych historyzmu, secesji i modernizmu. Na cmentarzu spoczywa około 900 osób.

W modlitwie za zmarłych powtarza się prośba: "niech dusza jego będzie związana w węzeł życia wiecznego". Taka formuła wyryta jest prawie na każdym nagrobku i stanowi zakończenie epitafium. Jest to parafraza słów Abigail błogosławiącej Dawida (I Ks. Samuela 25,29). Oprócz gwiazdy Dawida zakończenie w postaci wyżej wymienionej parafrazy (skrót: TNCBH) jest czasem jedynym znakiem pochodzenia na grobach zasymilowanych Żydów.

Stałym elementem tekstów nagrobnych na obydwu cmentarzach jest data zgonu podana wg kalendarza żydowskiego, liczona od początku stworzenia świata i podana w skrócie, np. "zmarły 2 siwan 654 roku" oznacza, że został pochowany w maju 1894 roku.

Przez środek cmentarza biegnie główna aleja z wysokimi drzewami. Przy niej znajduje się pomnik wykonany z szarego granitu w formie sześcianu, ufundowany w 1932 roku przez Niemiecki Związek Żydowskich Żołnierzy Frontowych. Został poświęcony 58 Żydom poległym w I wojnie światowej. Na pomniku wyryto lakoniczny napis: "Unseren Kameraden"- Towarzyszom Broni. W części południowo-wschodniej znajdują się w.ółczesne nagrobki.

Cmentarz do dnia dzisiejszego pozostaje otwarty dla celów grzebalnych i jest jedną z trzech czynnych żydowskich nekropolii w województwie śląskim. Warto wspomnieć, że w 197 roku na cmentarzu tym spoczął jeden z gliwickich rabinów - dr filozofii Wilhelm Münz, autor czterech cennych książek o tematyce religijno-filozoficznej.

Obydwa zachowane do dziś cmentarze stanowią bezcenną księgę pamięci o dziejach społeczności żydowskiej w Gliwicach, chociaż setki mogił zatarł czas, wandalizm i zwykłe ludzkie zaniedbanie. Cmentarz prowokuje do zastanowienia się nad życiem tych, którzy tutaj spoczęli, a wcześniej włożyli niemało trudu i starań w rozwój Gliwic. Ich odległa historia została utrwalona w kamieniu.

tekst: Dariusz Walerjański
informacje o historii Żydów w Gliwicach zredagował Artur Cyruk

Wiele informacji o społeczności gliwickich Żydów można znaleźć na witrynie Pamięć. Żydzi w historii Gliwic
Zdjęcia cmentarza w Gliwicach znajdziesz też tutaj:
Kliknij tu, by obejrzeć zdjęcia z cmentarza w Gliwicach autorstwa Marii Bella i Małgorzaty Czarneckiej

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Gliwic i ich nekropoliach.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętają te cmentarze z okresu przed II wojną światową.

Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.