W Dzierżoniowie (dawne nazwy miasta to m. in. Richenbach, Reychinbach, Reichenbach Eulengebirge, Rychbach) Żydzi zaczęli osiedlać się już w XIII w. Podobnie jak to miało miejsce w innych dolnośląskich miasteczkach, ludność żydowska została wygnana z miasta około 1453 r. - był to wynik antysemickiej działalności Jana Kapistrana - lecz powróciła na początku XIX w. W 1816 r. została założona w Dzierżoniowie gmina żydowska, a istniejący po dziś dzień cmentarz przy ul. Bielawskiej 18 (w pobliżu skrzyżowania z ulicą Szpitalną) otwarto w 1825 r.

Już w 1811 r. istniała w mieście synagoga w zsekularyzowanym budynku zakonu maltańskiego. Wzmiankowana jest ona jeszcze w 1825 i 1840 r. jako stara synagoga, służąca odłamowi konserwatywnemu gminy dzierżoniowskiej. W 1834 r. funkcjonowała też inna sala modlitewna (Bethsaal), znajdująca się w domu stolarza Klinkhardta przy ul. Wrocławskiej (wówczas: Breslauerstr. 162). W czasie rozłamu gminy była ona nazywana nową synagogą i służyła odłamowi liberalnemu. Utworzona została przez Matthiasa Isaaka Cohna, który wyposażył ją także w sprzęty liturgiczne i zwój Tory. Tam też znajdowało się mieszkanie rabina. Jeszcze w 1873 r. wspomina się o domu modlitwy (Bethaus), mieszczącym się w domu Klinkhardta przy ul. Wrocławskiej, ale widocznie nie wystarczał on już wzmocnionej gminie. W 1874 r. postanowiono o wzniesieniu nowej synagogi. Jej budowę szczególnie wspierali: żydowski radny Heymann Cohn oraz kupiec i jeden z przywódców gminy Meyer Wartenberg. Prace zlecono mistrzowi murarskiemu Ewaldowi Böttgerowi, znanemu z szeregu realizacji w Dzierżoniowie. W wyposażaniu świątyni pomogły kobiety, które ufundowały świeczniki umieszczone po obu stronach arki przymierza oraz właściciel majątku rycerskiego Josephy, który sfinansował kupno trzydziestodwuramiennego żyrandola. W wigilię Zielonych Świąt 8 czerwca 1875 r. odbyło się uroczyste poświęcenie synagogi. Jej budynek zachował się do dzisiaj. Nie pełni on już jednak fukcji miejsca kultu. Jest własnością fundacji Beiteinu Chaj - 2004, która zajęła się zabezpieczeniem budynku i próbą przywrócenia mu stanu pierwotnego.

W obliczu antysemickiej polityki Hitlera po 1933 r. część Żydów dzierżoniowskich zdecydowała się na emigrację, ci - którzy zostali - nie uniknęli prześladowań. W ich wyniku pod koniec wojny w mieście ocalało jedynie 17 żydowskich rodzin. Po zakończeniu działań wojennych na ziemi dzierżoniowskiej ponownie zaczęła napływać tu ludność żydowska. Dzierżoniów był jednym z największych punktów osiedlania się Żydów na terenie Ziem Odzyskanych. Wśród przybyłych byli więźniowie ze "Sportschule" - filii niemieckiego obozu pracy Gross-Rosen, a także przesiedleńcy z Polski Centralnej, Związku Radzieckiego i innych krajów. W maju 1945 r. w Dzierżoniowie było zarejestrowanych 2622 Żydów. W 1948 r. przy ogólnej liczbie 24000 mieszkańców Dzierżoniowa, 6224 z nich było osadnikami pochodzenia żydowskiego. Stopniowa emigracja ludności żydowskiej do Izraela i Stanów Zjednoczonych rozpoczęła się w latach 50tych; obecnie w Dzierżoniowie mieszka tylko kilka osób wyznania mojżeszowego.

Cmentarz żydowski w Dzierżoniowie został założony w dniu 16 maja 1825 r. przy ul. Bielawskiej 18. Cmentarz zajmuje obszar około 0,4 hektara i jest otoczony ogrodzeniem, z bramą na której wykuto datę budowy - 1843 r. oraz datę poszerzenia terenu cmentarnego - 1851 r. Zachował się także budynek domu przedpogrzebowego, w którym obecnie mieszka osoba pilnująca nekropolii. Do dziś na cmentarzu przetrwało około 100 nagrobków, niektóre z nich są pięknymi przykładami sztuki cmentarnej. Na podstawie doskonale zachowanych stelli, nagrobków tumbowych i pomników wzorowanych na chrześcijańskich, można śledzić zmiany zachodzące w społeczności żydowskiej miasta. Bogata symbolika i język, w którym upamiętniono zmarłego, mówią o pochodzeniu, pozycji i stopniu asymilacji poszczególnych osób. Napisy na kamieniach nagrobnych są w różnych językach. Najstarsze inskrypcje z połowy XIX w. są w języku hebrajskim. Epitafia powstałe w okresie emancypacji Żydów zawierają teksty zarówno po hebrajsku, jak i po niemiecku. Niektóre nagrobki mają inskrypcje wyłącznie w języku niemieckim, co wskazuje na duży stopień asymilacji ze społecznością niemiecką. Wiele z kamieni z okresu przed II wojną światową pozbawionych jest symboliki - są one proste w wyrazie, zawierają jedynie informacje, kim była osoba zmarła. Wiąże się to zapewne z odchodzeniem społeczności Żydów dzierżoniowskich od tradycyjnych form religijnych, a przyjmowaniem zwyczajów chrześcijańskich. Na cmentarzu znajdują się także pomniki powojenne, zawierające teksty zarówno w języku polskim jak i hebrajskim, z bogactwem symboliki religijnej, co może potwierdzać silniejszą religijność ludności żydowskiej z obszarów Polski i Związku Radzieckiego. Warto nadmienić, iż na jednej z leżących płyt widnieje napis po hebrajsku i rosyjsku, bez informacji w języku polskim.

Cmentarz w Dzierżoniowie jest jednym z czterech czynnych cmentarzy żydowskich na Dolnym Śląsku. Ostatnie pochówki miały miejsce pod koniec lat dziewięćdziesiątych.

tekst: Anna Grużlewska & Małgorzata Frąckowiak
zdjęcia: L. Zur & Małgorzata Frąckowiak
Kliknij tu by obejrzeć film video nagrany na tym cmentarzu