Cmentarz żydowski w Dzierzgoniu (niem. Christburg) jest położony około 1,7 km na południowy zachód od centrum miasta, w rozwidleniu ul. Słonecznej i drogi gruntowej prowadzącej do posesji Stanówko 2, 5. Cmentarz zajmuje działkę na planie zbliżonym do prostokąta.
Brak informacji o historii obiektu. Według Leszka Sarnowskiego, cmentarz został założony w 1774 r. i przez pierwsze dekady służył jako miejsce pochówku także dla społeczności żydowskich z Elbląga, Kwidzyna, Malborka i Sztumu. Pochówków dokonywano w układzie rzędowym, chowając zwłoki na osi północ-południe, z nagrobkami zwróconymi licem ku południowemu wschodowi. W latach 30-tych XX w. przewodniczącym Chewra Kadisza (hebr. Bractwo Święte) w Dzierzgoniu był Alfred Mannes.
8 kwietnia 1961 r. Ministerstwo Gospodarki Komunalnej wydało decyzję o zamknięciu cmentarza (UZ-c/II/72/61).
W dokumencie Informacja dotycząca cmentarzy wyznania mojżeszowego w Polsce, opracowanym w 1981 r. przez Urząd do spraw Wyznań, w przypadku cmentarza w Dzierzgoniu podano powierzchnię 0,17 ha, jako właściciela wskazano Skarb Państwa. W opisie podano: "Teren ogrodzony, częściowo murem, a w części żywopłotem. Na 1/4 powierzchni znajdują się nagrobki mocno zniszczone". W rubryce Uwagi wzmiankowano ostatni pochówek w 1931 roku.
Cmentarz uległ daleko posuniętej destrukcji. Na jego powierzchni można wyróżnić około 130 obmurowań grobów. Jedynie cztery stele można uznać za zachowane w stopniu dobrym i stojące in situ. Pozostałe nagrobki są w różnym stopniu zachowania i przemieszczone względem właściwego miejsca pochówku.
Najstarszy zidentyfikowany nagrobek upamiętnia osobę zmarłą w 1855 r. Zachowane pomniki nagrobne to stele w formie pionowego prostokąta, zamknięte różnymi rodzaju łuku; pełnoplastyczne rzeźby przedstawiające pnie złamanego drzewa ze ciętymi gałęziami, cięte kolumny ustawione na profilowanej bazie z tablicami inskrypcyjnymi. Znaczna część grobów posiada betonowe lub ceglane obmurowanie w postaci niskiego murku, w kilku przypadkach tworzące tzw. obejścia grobowe.
Na dekorację macew składają się płaskorzeźbione elementy geometryczne i motywy florystyczne. Tylko na dwóch nagrobkach wyryto symbole charakterystyczne dla sztuki sepulkralnej Żydów aszkenazyjskich: gwiazdę Dawida oraz ręce w geście błogosławieństwa. Śladowa ilość niebieskiego barwnika na nagrobku Juliusa Cohna stanowi prawdopodobnie relikt polichromii.
Najstarsze nagrobki posiadają inskrypcje w języku hebrajskim, pozostałe - w języku hebrajskim i niemieckim, najczęściej umieszczone po obu stronach steli. Poniżej tłumaczenie przykładowej inskrypcji:
[wersja hebrajska]
Tu spoczywa
niewiasta Fajga córka naszego towarzysza, pana
Nechumy ha-Lewi, żona naszego towarzysza, pana
Jakowa Kaminskiego
Odeszła 2 nowego miesiąca elul
636 według skróconej rachuby.
Niech dusza jej będzie związana w woreczku żywych
[wersja niemiecka]
Tu spoczywa
moja wierna żona
nasza serdeczna matka
Josefine Kaminski
z d. Jontofsohn
ur. d. 4 maja 1834
zm. d. 21 sierpnia 1876
Pokój jej prochom
Cmentarz jest otoczony murem o wysokości ok. 1 m, wykonanym z polnych kamieni granitowych, zwieńczonym dwuspadowym daszkiem z czerwonej cegły. Brak bramy, wejście możliwe jest przez wyłom w murze od strony wschodniej. Wzdłuż ogrodzenia, po jego wewnętrznej stronie, zasadzono rząd lip.
W 1988 r. cmentarz wpisano do wojewódzkiego rejestru zabytków (wpis 48/78 z 15.08.1988). Obecnie opiekują się nim uczniowie Gimnazjum im. Jana Pawła II w Dzierzgoniu, wykonując podstawowe prace porządkowe. W opiekę nad cmentarzem zaangażowany jest również Leszek Sarnowski - historyk i prezes Regionalnego Towarzystwa Inwestycyjnego. Pomimo znacznych zniszczeń, obiekt należy do najlepiej zachowanych cmentarzy żydowskich w województwie pomorskim.
tekst: Krzysztof Bielawski
Bibliografia: L. Sarnowski, Gmina żydowska w Dzierzgoniu, [w:] "Prowincja" 2013, nr 2 (12),
red. L. Sarnowski, Dzierzgoń 2013. |
