Cmentarz żydowski w Działdowie jest położony około 800 m na południowy zachód od centrum miasta, w pobliżu skrzyżowania ul. Sienkiewicza i ul. Polnej (dawnej Feldweg).

Cmentarz powstał prawdopodobnie w połowie XIX w. W 1911 r. zbudowano dom przedpogrzebowy. Na cmentarzu znajdowało się także mauzoleum żołnierzy poległych podczas I wojny światowej. W okresie międzywojennym cmentarz zajmował działkę na planie prostokąta o powierzchni 0,40 ha, z centralnie biegnącą aleją. W tym czasie obiekt znajdował się poza terenem zabudowanym W 1939 r. jego wartość wyceniono na 3 000 zł.

Podczas drugiej wojny światowej cmentarz stał się miejscem martyrologii. Niemcy rozstrzeliwali na nim osoby pojmane w ramach tzw. Intelligenzaktion, grzebano na nim ciała zmarłych i zabitych w obozie w Działdowie. Szacuje się, że w tym czasie na cmentarzu pochowano około 300 osób.

Na początku 1945 r. na cmentarzu pochowano starszego sierżanta Armii Czerwonej Sergieja Kuźmicza Bałabińskiego (urodzonego w 1903 r. w Jagodkinie w obwodzie twerskim), który zginął 20 lutego 1945 r. zmiażdżony przewróconym działem.

W 1947 r. przeprowadzono ekshumację ofiar drugiej wojny światowej.

3 marca 1964 r. Minister Gospodarki Komunalnej - w odpowiedzi na uchwałę Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Działdowie z 25 maja 1963 r. - wydał decyzję o zamknięciu cmentarza do celów grzebalnych. W dokumentacji podano, że powierzchnia cmentarza wynosi 0,14 ha, obiekt jest wpisany do księgi wieczystej nr 310/63.

W latach 80. teren otoczono ogrodzeniem z siatki metalowej rozpiętej na betonowych słupach i zamontowano bramę.

Obiekt uległ daleko posuniętej destrukcji. W Karcie cmentarza w 1990 r. zapisano: "W czasie wojny zniszczono większość macew. Pozostałe zniszczyli okoliczni mieszkańcy. Na terenie cmentarza istnieje dzikie boisko sportowe". W wyniku dewastacji zachowało się kilkadziesiąt obmurowań grobów i destruktów nagrobków (m.in. Berthy Engler, zm. w 1863 r.), betonowy nagrobek S. Bałabińskiego, wykonanie wtórnie po wojnie betonowe nagrobki Hugo i Minny Piecków oraz starodrzew (lipy, kasztanowce i klon).

Częściowy spis zachowanych nagrobków jest dostępny na portalu Wirtualny Sztetl: https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/d/492-dzialdowo/115-pamiec-w-kamieniu/11943-cmentarz-zydowski-w-dzialdowie-ul-sienkiewicza.

Cmentarz jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa warmińsko-mazurskiego ( wpis nr 56/2013).

tekst: K. Bielawski
Źródło:
AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/41, Decyzje o zamknięciu cmentarzy i przeznaczeniu ich na inny cel w województwie olsztyńskim, k. 126-128.
AAN, Urząd do Spraw Wyznań, sygn. 131/519, Informacja dotycząca cmentarzy wyznania
mojżeszowego w Polsce, k. 167.
Kirkut - Działdowo (przed wojną Soldau) [online] http://forum.tradytor.pl/viewtopic.php?t=3125 [dostęp: 01.01.2021].
Marchlewski W., Karta cmentarza nr 14254 [bmw] 1990.
Przytocka M., Karta cmentarza nr 14254, Olsztyn 1983.
Szczepański S., Żydowskie domy modlitwy oraz cmentarze na Warmii i Mazurach - stan obecny (na tle dziejów w Prusach Wschodnich i Zachodnich, [w:] "Rocznik Ziem Zachodnich" 2017, nr 1, s. 70-71.
Wołos M., Cmentarze żydowskie w woj. pomorskim w latach 1920-1939, [w:] Gminy wyznaniowe żydowskie w woj. pomorskim w okresie międzywojennym, red. J. Sziling, Toruń 1995, s. 228.
Kliknij tu, by obejrzeć film nakręcony na tym cmentarzu