Cmentarz żydowski w Częstochowie powstał na podstawie zgody wydanej przez administrację Księstwa Warszawskiego w 1808 r. Wcześniej wyznawcy judaizmu z Częstochowy i okolic chowali swych zmarłych na cmentarzu w Janowie. Oddalenie cmentarza o około 25 km i konflikty z bractwem pogrzebowym z Janowa stwarzały duże niedogodności dla częstochowskich Żydów. Ich własny cmentarz powstał na południowy wschód od miasta, przy drodze do Olsztyna, w pobliżu wsi Kucelin, przy obecnej ul. Złotej. Położenie cmentarza kilka kilometrów od centrum Częstochowy nie stanowiło optymalnej lokalizacji. Konieczne było używanie karawanu, jednocześnie droga do Kucelina była w bardzo złym stanie. Pod koniec lat osiemdziesiątych podjęte zostały próby zamknięcia cmentarza i urządzenia nowego miejsca pochówku bliżej miasta, jednak plan ten nie został zrealizowany.

Powierzchnia działki cmentarnej została z czasem powiększona i w 1939 r. obejmowała łącznie 8,5 ha. Nekropolia była obwałowana i ogrodzona, na jej skraju stał dom przedpogrzebowy. Od czasu powstania cmentarza pochowano na nim co najmniej kilka tysięcy osób, wśród nich miejscowych rabinów i cadyków:
- Pinchasa Menachema Eliezera syna Beniamina Eliezera Justmana - zmarłego 20 listopada 1920 r. (10 kislew 5681 r.) cadyka z Pilicy i Częstochowy, zięcia słynnego Abrahama Mordechaja Altera z Góry Kalwarii, autora pięciotomowego dzieła "Siftei Cadik". Pochowano go obok syna Icchaka Meira Justmana - zmarłego w dn. 29 grudnia 1919 r. (8 tewet 5680 r.),
- Awigdora syna Szulima Szapiro - zmarłego w dn. 10 marca 1928 r. (18 adar 5688 r.), według innych źródeł 20 lutego 1927 r. (18 adar 5687 r.) cadyka, potomka chasydów z Mogielnicy i Kozienic, działacza partii Agudas Izrael,
- Nachuma syna Dawida Hersza Asza - zmarłego w dn. 12 maja 1936 r. (20 ijar 5696 r.) rabina Częstochowy, autora książki "W obronie uboju rytualnego".

Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu Niemcy dokonywali licznych egzekucji, między innymi:
- w dn. 9 marca 1943 r. rozstrzelano 6 żydowskich partyzantów,
- w dn. 20 marca 1943 r. rozstrzelano 127 osób - przedstawicieli częstochowskiej inteligencji i członków ich rodzin,
- pod koniec czerwca 1943 r. na cmentarzu zgładzono nie mniej niż tysiąc osób,
- w lipcu 1943 r. rozstrzelano około pół tysiąca osób, w większości robotników z obozu pracy przymusowej "Hasag".
Na cmentarzu dochodziło też do egzekucji Polaków pomagających Żydom. Ciała zamordowanych grzebano w miejscu kaźni. Lokalizacja wielu grobów ofiar Zagłady do dziś nie jest znana.

W tym czasie cmentarz uległ poważnemu zniszczeniu. Na rozkaz władz okupacyjnych część pomników z cenniejszych surowców wywieziono do Niemiec. Wiele macew wyrwano i wykorzystano do prac budowlanych.

Po zakończeniu działań wojennych członkowie miejscowej Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w miarę skromnych możliwości kadrowych i finansowych starali się dbać o zdewastowaną nekropolię. Naprawiony został mur, rozebrano zrujnowany dom przedpogrzebowy, oznakowano też zidentyfikowane groby osób zamordowanych przez Niemców. Ocalali z Zagłady stawiali symboliczne mogiły członków swoich rodzin. Cmentarz w dalszym ciągu pełnił funkcje grzebalne. Między innymi w 1946 r. odbył się pogrzeb Szmula Rembaka i Dawida Józefa Gruszki, zabitych w dniu pogromu kieleckiego w pociągu relacji Kielce - Częstochowa.

Na początku lat pięćdziesiątych poważnym zagrożeniem dla cmentarza stała się ekspansja Huty im. Bieruta. Zabudowania zakładu stopniowo otoczyły cmentarz, a drogę do niego przecięła linia kolejowa. Pojawiły się żądania likwidacji cmentarza. Dyrekcja Huty próbowała zamknąć dojazd do cmentarza ul. Złotą, proponując okrężną, dłuższą o ok. 4-5 km drogę. W 1953 r. Huta im. Bieruta zaanektowała 2,5 ha działki cmentarnej. Plany przeznaczenia terenu cmentarza dla potrzeb rozbudowującej się huty znalazły poparcie Wydziału ds. Wyznań, który m. in. w 1959 r. postulował zamknięcie cmentarza. Kongregacja Wyznania Mojżeszowego i Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce stanowczo sprzeciwiały się tym planom.

W 1970 r. władze raz jeszcze postanowiły przeprowadzić operację likwidacji cmentarza. Wszystkie groby miały zostać ekshumowane, a zwłoki i nagrobki przeniesione na cmentarz komunalny. W tym celu przystąpiono do prac dokumentacyjnych, tworząc szczegółowy plan nekropolii. Jednak w Częstochowie w dalszym ciągu nie było cmentarza komunalnego. Ostatecznie odstąpiono od realizacji tych zamierzeń. W tym samym czasie na cmentarzu żydowskim odbywały się ostatnie pogrzeby, między innymi Izabeli Ajzenberg (zm. 11 kwietnia 1970 r.), Dawida Alberta (zm. 3 maja 1970 r.), Juliusza Ajzenberga (zm. 7 października 1970 r.). Dalsze losy nekropolii wciąż były niepewne. Cmentarz był dewastowany między innymi przez robotników Huty, którzy wśród macew urządzali libacje. W 1971 r. rebecyn Alta Fajga Teitelbaum - córka cadyka Awigdora Szapiro, żona Joela Teitelbauma ze wspólnoty chasydów Satmar - ekshumowała szczątki swojego ojca i pochowała je na cmentarzu w New Jersey. Nad jego nowym grobem wzniesiono ohel.

Sprawa zabezpieczenia i restauracji cmentarza była wielokrotnie podejmowana przez różne środowiska i organizacje żydowskie. W latach osiemdziesiątych XX w. udało się przeprowadzić szereg prac, w części których partycypowała Huta. Odbudowana została brama oraz mur o długości ok. 300 m, usunięto część wiatrołomów i wykarczowano zarośla. Z inicjatywy potomków cadyka Justmana - między innymi Mosesa Borzykowskiego - wzniesiono nowy ohel.

W 1986 r. na wniosek Fundacji Rodziny Nissenbaumów cmentarz wpisano do rejestru zabytków. W 1988 r. ukonstytuował się zespół do spraw restauracji cmentarza, w skład którego weszli przedstawiciele dyrekcji Huty, Urzędu Miejskiego, Urzędu Konserwatorskiego i Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego. W 1989 r. Huta oficjalnie zrezygnowała z zamiaru zabudowy cmentarza.

Pomimo prowadzonych doraźnych prac porządkowych i restauracyjnych - m. in. w 2012 r. z inicjatywy władz miasta odnowiono bramę oraz pomnik ofiar Zagłady - stan obiektu jest bardzo zły. Wiele pomników jest przewróconych i rozbitych. Poważnym problemem jest bujna roślinność, która utrudnia dostęp do znacznej części macew. Ustronne położenie cmentarza, niekompletne ogrodzenie i niezamykana brama sprzyjają dewastacji.

Częstochowski cmentarz jest nekropolią typową dla dużego miasta przemysłowego, w którym społeczność żydowska była zróżnicowana pod względem zamożności, a przede wszystkim obyczajowości. Znajduje to wyraz w formie nagrobków. Obok typowych macew na cmentarzu można odnaleźć liczne nagrobki o wyszukanych formach, takich jak: aedicule, kolumny, obeliski, grobowce sarkofagowe, baldachimowe i inne. Przenikanie kultur widać także w epitafiach, w przypadku których stosowany od setek lat język hebrajski był wielokrotnie uzupełniany lub zastępowany przez język polski.

Na cmentarzu kilkakrotnie przeprowadzono prace inwentaryzacyjne. W 1970 r., w związku z planowaną akcją ekshumacji całej nekropolii, sporządzono szczegółowy plan cmentarza z uwzględnieniem numeracji grobów, wykonano również spis nagrobków posiadających polskie inskrypcje. W 1997 r. spisania macew na cmentarzu podjął się Beniamin Yaari, który do pomocy zaprosił około 200-osobową grupę studentów z Izraela. Mimo błędów metodologicznych - wynikających zapewne z trudności z skoordynowaniem działań dużej grupy niedoświadczonych wolontariuszy - udało się stworzyć listę około 2000 nagrobków, którą umieszczono na stronie www.zchor.org. W 2008 r. projekt inwentaryzacji cmentarza rozpoczęli uczniowie z jerozolimskiej szkoły Reut pod kierownictwem Diny Winer. Do 2012 r. udało się im zidentyfikować około 50% nagrobków. Stworzoną przez nich bazę danych można znaleźć na stronie www.gidonim.com/tombstones/czestochowa.

Zdecydowanie najlepszą dokumentację cmentarza wykonał w ostatnim czasie Wiesław Paszkowski - pracownik Muzeum Częstochowskiego. Sporządzona przez niego lista nagrobków uwzględnia także wyniki badań Beniamina Yaariego oraz uczniów ze szkoły Reut. Autor podjął się unikatowej i niezwykle żmudnej pracy, zestawiając personalia odczytane z macew z danymi przechowywanymi w Archiwum Państwowym i Urzędzie Stanu Cywilnego. W efekcie powstała obszerna baza biogramów poszczególnych osób, obejmująca informacje także o członkach rodziny zmarłego, wykonywanym za życia zawodzie i adresie. Pozyskane dane opublikowano w 2012 r. w książce W. Paszkowskiego Cmentarz żydowski w Częstochowie (tom I).

tekst: Krzysztof Bielawski
Polecamy odwiedzenie poniższych stron internetowych:
Wirtualny Sztetl
Shabbat Goy
Światowy Związek Żydów Częstochowian i Ich Potomków