Cmentarz - obok mykwy i synagogi - należy do najważniejszych obiektów każdej społeczności żydowskiej. Jest miejscem, w którym ciała zmarłych mają oczekiwać nadejścia czasów mesjańskich. Pochodną tego jest zasada nienaruszalności grobu. W odróżnieniu od cmentarzy różnych wyznań, gdzie po upływie określonego czasu dopuszcza się rozkopanie grobu, usunięcie szczątków i złożenia w tym miejscu kolejnych zwłok, żydowski grób nie może być otwierany. Talmud stanowi: "Zabrania się przenoszenia zmarłych i kości ich z miejsca, w którym spoczywają". Ekshumacja możliwa jest po uzyskaniu zgody rabina, m.in. w przypadku decyzji prokuratury, zagrożenia grobu zniszczeniem, przeniesienia szczątków do Ziemi Izraela, przeniesienia zwłok do grobu, który zażyczył sobie zmarły przed śmiercią; przeniesienia zwłok z cmentarza innego wyznania na cmentarz żydowski, pomyłkowego pochowania zmarłego obok niespokrewnionej z nim kobiety, przeniesienia osoby pochowanej pomyłkowo w miejscu wybranym przez inną osobę, przeniesienia zwłok pomyłkowo pochowanych w grobie podwójnym obok niewłaściwej osoby, przeniesienia zwłok do kwatery rodzinnej. Unika się ekshumacji zwłok osób, które zginęły za wiarę (hebr. kidusz ha-Szem - "dla uświęcenia Imienia [Pana]") i zostały pogrzebane w miejscu kaźni (w większości dotyczy to ofiar Zagłady). Zasadniczo zabronione są wszelkie formy ingerencji w grunt, na którym znajdują się groby. Szczątki zmarłych mają w spokoju oczekiwać czasów mesjańskich. Wyjaśnia to rabin Abraham Ginsberg, dyrektor Komitetu Ochrony Cmentarzy Żydowskich w Europie: "Połączenie duszy i ludzkiego ciała po śmierci stanowi kluczowy aspekt naszej wiary w nieśmiertelność duszy. Dusza cierpi, gdy grób zostaje naruszony lub gdy okazywany jest brak szacunku wobec tego, co nam wydaje się być jedynie suchymi kośćmi. Dusza i duch mogą odpocząć jedynie wtedy, gdy ciało fizyczne, w którym były umiejscowione, spoczywa w grobie nabytym za życia lub przydzielonym po śmierci. [.] Prawo żydowskie stanowi, że ziemia przykrywająca grób należy do zmarłego i nie może być w żadnym stopniu usuwana, ponieważ wywoływałoby to niepokój zmarłego".

Zasady judaizmu sprawiają, że na grobach nie ma zdjęć czy podobizn zmarłych (choć czas i tu przynosi zmiany - nagrobki ze zdjęciami czy płaskorzeźbionymi przedstawieniami postaci ludzkich można znaleźć na cmentarzu w Warszawie). Możemy natomiast spotkać się z bardzo bogatą symboliczną ornamentyką. Poniżej podajemy powszechnie przyjęte znaczenie najczęściej stosowanych symboli:

Ręce złączone w geście błogosławieństwa - symbol umieszczany jest na nagrobkach kohenów, czyli zmarłych wywodzących się z rodu arcykapłana Arona. Złożone dłonie nawiązują do udzielanego przez nich błogosławieństwa. Na pochodzenie z rodu kohenów wskazują też t nazwiska, jak Cohn, Cohen, Kahan, Kohen, Kohn, Kagan, Kaganowicz, Katz i inne.

Przechylony dzban lub misa - ten symbol zdobi groby zmarłych pochodzących z plemienia Lewitów (ha-Lewi), osób pełniących funkcje pomocników podczas modlitw. Do ich zadań należało między innymi czytanie w synagodze Tory oraz obmywanie rabinom rąk, do czego używano dzbana i misy.

Podwójne krzesło lub ręka trzymająca lancet - oznaczenie grobu mohela, czyli osoby zajmującej się obrzezaniem. Podwójne krzesło nazywane jest inaczej krzesłem proroka Eliasza, który według tradycji przybywa na każdą uroczystość, by stwierdzić wykonanie przykazania. Jak mówi księga Bereszit: "Każdy męski potomek u was będzie obrzezany. Obrzezajcie wasze napletki. Będzie to znakiem przymierza między Mną i wami. Ósmego dnia życia będzie obrzezany u was każdy męski potomek".

Skarbonka lub ręka wrzucająca monetę do skarbonki - relief umieszczany na macewach osób znanych ze swej dobroczynności. Ponieważ płaskorzeźba dłoni wyciągniętej w stronę skarbony pojawia się z reguły na grobach kobiet, można przyjąć, że symbol ten stanowi także nawiązanie do hymnu "Kobieta doskonała" ("Eszet Chajil") z Księgi Przysłów 31: "Żonę doskonałą któż znajdzie? (...) Otwiera dłoń dla ubogiego, ręce wyciąga dla biedaka".

Świece lub świeczniki - płaskorzeźby występujace na na grobach kobiet. W żydowskiej rodzinie to właśnie kobieta zapala szabasowe świece. Złamana świeca stanowi odniesienie do przerwanego życia. Rabin Solomon Ben Josef Ganzfried w Kicur Szulchan Aruch napisał: "Micwa zapalania świec szabatowych dotyczy tak mężczyzn jak i kobiet, ale kobiety mają większą powinność, ponieważ one znajdują się w domu, a także dlatego, że kobieta zgasiła świecę świata, gdy przywiodła do grzechu pierwszego człowieka i spowodowała ciemność jego duszy".

Korona - wyjaśnienie tego symbolu tkwi w cytacie z Pirke Awot: "Są trzy korony: korona Prawa, korona kapłaństwa i korona władzy, ale korona dobrego imienia stoi wyżej od nich wszystkich". Płaskorzeźbę tą umieszcza się zatem między innymi na grobach rabinów czy osób darzonych dużym szacunkiem.

Lew - znak plemienia Judy, ludu Izraela, symbol potęgi, siły, wyzwolenia i odkupienia. Na nagrobkach nierzadko lwy podtrzymują koronę czy zwoje Tory. Przytoczmy tu biblijny cytat: "Judo, młody lwie, na zdobyczy róść będziesz, mój synu: jak lew czai się, gotuje do skoku, do lwicy podobny".

Księgi lub szafy z księgami - oznaczenie grobu osoby uczonej w Torze i Talmudzie lub sofera, czyli osoby przepisującej święte księgi.

Tablice przykazań i Zwoje Tory - symbole odwołujące się do religijności zmarłego, umieszczane na grobach między innymi rabinów,

Gwiazda Dawida - symbol ten nawiązuje do imienia Dawid, w XX wieku został rozpowszechniony także jako emblemat ruchu syjonistycznego. Anna Kamieńska we wstępie do albumu Moniki Krajewskiej Czas kamieni tak charakteryzuje gwiazdę Dawida: "Kabalistyczny znak przenikania się światła widzialnego z niewidzialnym, symbol siedmiu planet, symbol tygodnia, gdzie środkowe pole oznacza dzień Szabatu, zaś wierzchołki trójkątów pozostałe sześć dni tygodnia".

Jednorożec - symbol człowieka sprawiedliwego i znak zbawienia. Jak głosi jeden z psalmów: "I połamię cały róg niegodziwych, a róg sprawiedliwego się wzniesie".

Drzewa - symbole wieloznaczne. Palma zgodnie z cytatem z Księgi Psalmów brzmiącym: "sprawiedliwy jak palma" może odnosić się do prawości zmarłego. Drzewo jest także symbolem życia i odpoczynku w raju. Drzewa mogą też oznaczać żałobę. Na przełomie XIX i XX wieku popularne stały się nagrobki w formie złamanego drzewa, co miało nawiązywać do przedwczesnej śmierci. Przytoczmy tu cytat z Księgi Zachariasza: "Narzekajcie cyprysy, gdyż upadł cedr i zniszczone zostały wspaniałe drzewa! Narzekajcie dęby Baszanu, gdyż legł gęsty las".

Częste są też motywy animalistyczne. Odnoszą się one często do imion. I tak: lew - oznacza imiona Arie, Lejb; jeleń - imiona Cwi, Hirsz; niedźwiedź - imiona Dow, Ber; wilk - imiona Zew, Wolf, Beniamin; owca - imiona Rachela, Rebeka; gołąb - imiona Taube lub Jona; ptak - imiona Cipora, Fejga. Przedstawienia zwierząt mogą też odnosić się do cech zmarłego, w myśl cytatu z Miszny, mówiącego: "Bądź śmiały jak lampart, lekki jak orzeł, rączy jak jeleń, silny jak lew do wypełnienia woli Ojca twego, który jest w niebie". Symbole zwierząt określają też czasem miesiące: baran - jest znakiem miesiąca określanego w kalendarzu żydowskim jako nisan (przypada na dni marca i kwietnia); byk - jest znakiem miesiąca ijar (przypada na dni kwietnia i maja).

Płaskorzeźby na macewach mogą nawiązywać też do zawodu wykonywanego za życia. Do takich symboli zaliczamy wspomniany już uprzednio lancet na grobie mohela, gęsie pióro oznaczające macewę sofera, czyli osoby zajmującej się przepisywaniem Tory i innych pism; węża Eskulapa na grobach lekarzy czy instrumenty muzyczne na nagrobkach muzyków.

Na niektórych macewach - między innymi na cmentarzu w Warszawie - uważny obserwator dostrzeże wyrzeźbione kłódki lub rygle. Symbol ten nawiązuje do dawnego zwyczaju składania do grobu kłódki. Halina Marcinkowska w opracowaniu zatytułowanym Żydowski pogrzeb w przedwojennej Polsce wyjaśnia motywy takiego postępowania: "Kłódkę kładziono na usta zmarłego, by ten "nie mówił". Kładąc kłódkę do grobu chciano by zmarły nie przekazywał tego, co się dzieje na tym świecie, przy czym kładziono ją nie bezpośrednio na usta, lecz na deskę wierzchnią na wysokości ust. Kłódka to znak zamknięcia grobu po wieczne czasy - jedno z talmudycznych określeń grobu oznacza "zamknięcie", "zamek".

Szczegółowe opracowanie dotyczące symboliki nagrobnej:
Andrzej Trzciński, Motywy figuratywne - rozdział z książki:
Teresa Klimowicz, Paweł Sygowski, Monika Tarajko, Andrzej Trzciński,
Ogrodnicy pamięci. Cmentarze żydowskie. Podręcznik dobrych praktyk w ochronie dziedzictwa lokalnego,
Lublin 2018.

Przed drugą wojną światową powszechne było zdobienie nagrobków polichromiami. Tomasz Wiśniewski tak pisał o tym zwyczaju: "Cechą charakterystyczną cmentarzy małomiasteczkowych było kolorowanie macew. Zakłady kamieniarskie współpracowały z warsztatami malarskimi. Macewy były złocone i kolorowane. Często kolorystyka zachowała się do dnia dzisiejszego zwłaszcza, gdy płyta nagrobna upadła frontem do ziemi i w ten sposób farba była skuteczniej chroniona przez dziesiątki lat. Takie macewy malowane zachowały się m.in. w Łosicach, w Narewce, Mielniku i wielu innych miejscowościach. Na macewach malowanych przeważały barwy złote, czarne, żółte, niebieskie i czerwone. Kolorystyka przyszła zapewne z bogatej tradycji malowania wnętrz - zwłaszcza drewnianych bóżnic".

Przez setki lat inskrypcje na nagrobkach ryto w języku hebrajskim, a od połowy XIX w. także w językach codziennej komunikacji, m.in. jidysz, polskim, rosyjskim i niemieckim. Tradycyjna inskrypcja zawiera formułę wstępną "Tu pochowany/Tu pochowana", imię zmarłego, imię ojca, datę śmierci oraz formułę końcową "Niech dusza jego (jej) będzie związana w węzełku życia wiecznego", stanowiącą nawiązanie do nawiązująca do błogosławieństwa udzielonego przez Abigail Dawidowi. Liczne inskrypcje są rozbudowane o elementy laudacyjne i lamentacyjne, tworząc nierzadko prawdziwe poematy na część zmarłego. Na nagrobkach można znaleźć informacje o wieku zmarłego, jego zawodzie, pozycji społecznej, dokonaniach, miejscu zamieszkania, przodkach, okolicznościach śmierci.

Standardowy układ inskrypcji składa się z kilku elementów. U góry płyty nagrobnej widnieją hebrajskie litery Pe Nun, stanowiące abrewiaturę słów "po nikbar" lub "po nitman", co oznacza "tu pochowany/a". Poniżej z reguły następuje epitet, określający cechy zmarłego, typu: "kobieta poważa, szanowana i znacząca", "mężczyzna doskonały i prawy', "mężczyzna stary i sędziwy" czy "niewiasta cnotliwa". Wspomniany epitet czasem poprzedza cytat lub sentencja, na przykład "odgłos płaczu i lament nad śmiercią", "strumienie łez popłynęły z mych oczu".

Na starszych macewach nie znajdziemy nazwisk, a jedynie imiona zmarłych oraz imiona ich ojców. Przez setki lat Żydzi określali tożsamość imieniem oraz imieniem ojca. Dopiero w okresie zaborów władze nakazały im przybranie nazwisk. Polecenie to nie spotkało się jednak z aprobatą Żydów. Nazwiska nadawali urzędnicy, za wymyślenie dobrze brzmiącego nazwiska oczekując stosownej gratyfikacji finansowej. Żydzi, którzy z różnych powodów nie wnieśli odpowiedniej opłaty, otrzymywali nazwiska ośmieszające lub obraźliwe. Nawet po zmuszeniu Żydów do używania nazwisk, napisy na macewach dalej zawierały zapisy typu: "Awraham syn (ben) Cwi" czy "Rebeka córka (bat) Mordechaja". Jeśli zmarł również ojciec nieboszczyka, najczęściej po imieniu ojca następowało sformułowanie "niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona".

Na macewie nie umieszczano daty urodzenia. Wiek zmarłego określano, pisząc: "mąż stary i sędziwy", "młody mężczyzna", "wyrwana w młodych latach". Zawsze natomiast pojawiała się data zgonu, podawana według kalendarza żydowskiego. Żydowski rok ma 12 lub 13 miesięcy. W ciągu 19 lat przypada 12 lat o 12 miesiącach oraz 7 lat przestępnych o 13 miesiącach. Nazwy miesięcy to kolejno: tiszri, cheszwan, kislew, tewet, szwat, adar, nisan, ijar, siwan, tamuz, aw i elul.  W roku przestępnym pojawia się dodatkowy miesiąc  adar (adar II).

Lata liczone są od przyjętej w średniowieczu daty stworzenia świata, czyli 3761 roku przed naszą erą. I tak rok 2021 w kalendarzu żydowskim to lata 5781-5782. Na nagrobkach pomija się pierwszą cyfrę roku. Przykładowo datę śmierci 5 miesiąca tiszri 5673 roku zapisuje się jako "5 tiszri 673", uzupełniając ją o formułkę "według skróconej rachuby".

W zakończeniu inskrypcji umieszcza się hebrajskie litery TNCBH, stanowiące abrewiaturę zwrotu tłumaczonego:"Niech dusza jego będzie włączona w wieniec życia wiecznego" lub "oby dusza jego była związana w węzełku życia".

Standardowa, prosta inskrypcja może zatem brzmieć: "Tu pochowany. Strumienie łez popłynęły z mych oczu. Mężczyzna sędziwy, pan Dawid syn Awrahama, pamięć sprawiedliwego niech będzie błogosławiona. Zmarł 5 aw 683 roku według skróconej rachuby. Niech dusza jego będzie włączona w wieniec życia wiecznego".

Na żydowskich płytach nagrobnych często jednak znajdziemy bardzo kwieciste i poetyckie epitafia. Przytoczmy kilka z nich:

Tu pochowana niewiasta szanowna i zacna, była kamieniem węgielnym; kimże ta, która świeci z wysoka jak zorza, jaśniejąca jak słońce, piękna jak księżyc, chwałę jej któż zmierzy; pani Jentel córka czcigodnego, sławnego, imię jego znane w bramach, czcigodnego pana Cwi Hirsza błogosławionej pamięci. Wyszła dusza jej w sobotę, w dzień gdy opłakuje się w modlitwie i płaczu, narzekaniu i trenie żałobnym, 28 dnia miesiąca, w którym zostały potłuczone tablice, które były dane jako pierwsze, roku 486 według małego rachunku. A zmarła niech spocznie w pokoju, prawdziwe wytchnienie pod skrzydłami Boskiej Opatrzności. Niech dusza jej będzie związana w węzełku życia.

Tu pochowana niewiasta szanowna i zacna, wszystkie jej czyny były uczciwe; pani Ewa, córka naszego nauczyciela pana Samuela, błogosławionej pamięci. Dusza jej czysta wyszła 18 adar roku 482 według małego rachunku. Niech dusza jej będzie w węzełku życia związana.

Pomnik ten dla znakomitszego od złota i szczerego złota. Mąż prawy, jaśniejący został wywyższony, strawa jego była wspaniała dla wędrowców w dzień i w nocy, oto ten pan Chaim, syna pana Judy Lejba błogosławionej pamięci. Jego czysta dusza wyszła w sobotę 28 adar I roku 486 według rachunku i od stworzenia. Niech dusza jego będzie w węzełku życia związana.