Cmentarz żydowski w Cieszanowie - przez mieszkańców nazywany "okopiskiem" - jest oddalony około 150 m na północny zachód od Rynku, znajduje się przy ul. Armii Krajowej i zajmuje działkę geodezyjną nr 1718, na planie zbliżonym do litery L, o powierzchni 0,7695 ha.

Data założenia cmentarza nie jest znana - istniał przynajmniej od 1854 r., co potwierdza plan katastralny Cieszanowa. W tym czasie cmentarz zajmował działkę na planie równoległoboku, na jego północno-zachodnim skraju znajdował się budynek, pełniący przypuszczalnie funkcję domu przedpogrzebowego lub stróżówki. Przypuszczalnie w kolejnych latach doszło do poszerzenia cmentarza. W 1914 r. na cmentarzu został pochowany cadyk Symcha Jissachar Ber Halberstam syn Jezechiela Szragi z Sieniawy, wnuk Chaima z Sącza.

Na podstawie zachowanego materiału ikonograficznego można przyjąć, że przed 1939 r. cmentarz był ogrodzony drewnianym płotem o wysokości około 1,8 m, częściowo murem betonowym. Dominowały nagrobki w formie polichromowanych, masywnych stel z piaskowca, zamkniętych prostokątnie oraz łukiem, z inskrypcjami w języku hebrajskim.

W czasie drugiej wojny światowej na polecenie Niemców nagrobki wykorzystywano do utwardzenia drogi Zamch - Żuków. Przynajmniej do 1943 r. na cmentarzu odbywały się pochówki, między innymi w grudniu 1943 r. pochowano na nim 10 Polaków rozstrzelanych na Rynku. Jesienią 1944 r. ich zwłoki ekshumowano na cmentarz katolicki.

15 czerwca 1957 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Cieszanowie przyjęło uchwałę o zamknięciu cmentarza. Ostateczną decyzję w tej sprawie podpisał Minister Gospodarki Komunalnej 8 grudnia 1961 roku. W dołączonej dokumentacji podano, że cmentarz zajmuje działkę o powierzchni 42 a, ostatni pochówek miał miejsce w 1942 roku.

W spisie cmentarzy opracowanym przez Urząd do Spraw Wyznań w 1981 r. podano, że cmentarz żydowski w Cieszanowie ma powierzchnię 0,7 ha, stanowi własność Skarbu Państwa, posiada ogrodzenie w dobrym stanie, w jego obrębie nie zachowały się nagrobki, w 1955 r. wykonano prace porządkowe.

W 1990 r. dzięki współpracy rodziny Rubinów - potomków miejscowej dynastii chasydzkiej oraz Fundacji Rodziny Nissenbaumów wykonano ogrodzenie z przęseł metalowych o wysokości 1,5 m, z bramą i furtką osadzonymi na filarach z cegły klinkierowej. Zbudowano również ohel cadyka Symchy Jissachara Bera Halberstama, na planie prostokąta, z płaskim dachem żelbetonowym, ze ścianami z cegły klinkierowej, w których wykonano okratowane łuki o półkolistym zwieńczeniu. We wnętrzu ohelu umieszczono stelę w formie pionowego prostopadłościanu z inskrypcją w języku hebrajskim o treści: "Korona Tory. Tu spoczywa chwała świętości naszego pana, nauczyciela i rabina, rabin, święty i sławny gaon, święte światło, przejrzyste lustro, splendor pokolenia, sprawiedliwy, podstawa świata, walczący w wojnie Pana z poświęceniem życia, oddał swe życie dla ubogich Ziemi Świętej. Nauczyciel i oświeciciel Izraela, nasz nauczyciel i rabin Symcha Jissachar Ber, niech zasługi sprawiedliwego będą nam obroną. Przewodniczący sądu rabinackiego w świętej gminie Cieszanowie. Syn świętego gaona, cadyka, podstawy świata, światła diaspory Jezechiela Szragi, niech zasługi cadyka będą nam obroną, przewodniczącego sądu rabinackiego w Sieniawie. Zmarł w sobotę wieczór 20 tewet 674 roku według skróconej rachuby. Niech jego dusza związana będzie w węzeł życia. Ohel i macewa odbudowane zostały w 1991 roku. Niech jego zasługi będą obroną nam i całemu Izraelowi" (tłum. Wojciech Tworek, 20 tewet [5]674 roku = 18 styczeń 1914 roku). Projekt ogrodzenia wykonała Alina Jurkowska-Dusik, projekt ohelu - Krzysztof Ołdziejewski.

W wyniku daleko posuniętej destrukcji w obrębie cmentarza zachował jeden przedwojenny nagrobek. Teren porasta trawa oraz drzewa liściaste.

Cmentarz jest własnością Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Obiekt jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków, nie posiada wpisu w rejestrze zabytków województwa podkarpackiego.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/52, Decyzje o zamknięciu cmentarzy i przeznaczeniu
ich na inny cel w województwie rzeszowskim.
AAN, Urząd do Spraw Wyznań, sygn. 131/519, Wyznanie mojżeszowe. Cmentarze w Polsce.
AP w Przemyślu, Archiwum Geodezyjne, sygn. 126/0272M, Markt Cieszanów sammt den Ortschaften Folwark
und Wola in Galizien Żółkiewer Kreis.
AP w Przemyślu, Zarząd Miejski w Cieszanowie, sygn. 131/4/53, Straty wojenne.
Piszczek R., Fundacja Rodziny Nissenbaumów 1983-1993, Gdańsk 1993.
Róg T., Gmina Cieszanów i jej mieszkańcy w latach 1939-1947, Cieszanów 2014.