Żydzi w Chmielniku posiadali dwa miejsca pochówku. Najstarszy cmentarz powstał w bezpośrednim sąsiedztwie synagogi prawdopodobnie w XVII lub XVIII w. W 1819 r. władze administracyjne ze względu na wykorzystanie powierzchni grzebalnej nakazały gminie żydowskiej jego zamknięcie i utworzenie nowego miejsca pochówku poza terenem zabudowanym. Po trwających kilka miesięcy negocjacjach i próbach dalszego chowania zmarłych, w 1820 r. władze ostatecznie nakazały trwałe zamknięcie wejścia na cmentarz. Wiadomo, że w okresie międzywojennym w jego pobliżu, po drugiej stronie obecnej ul. Sienkiewicza znajdował się dom przedpogrzebowy. Przed 1939 r. cmentarz otaczał wysoki płot drewniany. Można przypuszczać, że nieużytkowany od stu lat obiekt był zaniedbany, a część nagrobków uległa stopniowej erozji.

Prawdopodobnie po eksterminacji chmielnickich Żydów rozpoczęła się dewastacja cmentarza. Po wojnie znajdowało się na nim targowisko. 13 maja 1947 r. burmistrz Chmielnika Stefan Dąbski informował: "Stary cmentarz żydowski od roku czasu jest wolnym, poprzednio zajmowany był przez okres około 6 m-cy na targowisko i do tego celu wynajęty został przez U.L. Zarządowi Miejskiemu. Za czasów okupacji niemieckiej cmentarz ten został zupełnie zlikwidowany i zamieniony na pole orne i jako pole już orne był wynajęty przez Zarząd Miejski pod targowisko. Plac po tym cmentarzu Zarząd Miejski ma zamiar zająć, o czyni już starania, na założenie parku publicznego, gdyż cmentarz ten jest położony w śródmieściu".

26 czerwca 1964 r. Minister Gospodarki Komunalnej - w odpowiedzi na uchwałę przyjętą 14 września 1962 r. przez Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chmielniku - wydał zarządzenie o zamknięciu cmentarza. W dołączonej dokumentacji podano, że cmentarz zajmuje działkę o powierzchni 0,96 ha, ostatni pochówek odbył się w 1910 r., jako powody zamknięcia podano "upływ czasu, rozbudowę miasta".

Teren cmentarza został podzielony, jego fragmenty znalazły się w obrębie działek geodezyjnych numer 1197/3, 1197/5, 1197/6, 1197/7, 1197/8, 1197/9, stanowiących posesje prywatne oraz plac przedszkola i częściowo zabudowany. W 1987 r. w opisie cmentarza podano: "Brak [...] elementów charakterystycznych dla żydowskich cmentarzy. [...] Na cmentarzu starym zachowały się fragmenty bramy oraz ogrodzenia".

W 2014 r., w ramach projektu rewitalizacji dawnej synagogi, z inicjatywy władz miasta i lokalnych społeczników, na cmentarzu otwarto tzw. Dom Cienia w formie płytko zagłębionej konstrukcji stalowej w formie sześcianu, upamiętniającej cmentarz i miejscową społeczność żydowską.

Działki wydzielone z cmentarza stanowią własność Gminy Chmielnik oraz osób prywatnych.

Drugi cmentarz żydowski w Chmielniku jest położony około 400 m na północny wschód od Rynku, po wschodniej stronie ul. Mruczej i zajmuje działkę na planie zbliżonym do wydłużonego trójkąta o powierzchni około 1 ha. Cmentarz powstał w 1820 r. W tym samym roku został otoczony parkanem. Wiadomo, że przy wejściu znajdował się dom przedpogrzebowy. Organizacją pogrzebów zajmowały się bractwa Chewra Kadisza oraz Towarzystwo Ostatniej Posługi. W 1926 r. dochód gminy z cmentarza wyniósł 1778,50 zł, rok później 1585 zł.

Podczas drugiej wojny światowej cmentarz stał się miejscem licznych egzekucji. W październiku 1942 r. pochowano na nim około 200 osób zabitych w trakcie tzw. akcji likwidacyjnej getta. W czasie wojny rozpoczęła się stopniowa dewastacja cmentarza. Wiele nagrobków zostało skradzionych przez niektórych mieszkańców Chmielnika i okolicznych wsi. Stanisława Konieczna ze wsi Suchowola koło Chmielnika w wywiadzie z 2014 r. wymieniła z imienia i nazwiska 17 gospodarzy, którzy "pod osłoną nocy" zwozili macewy na swoje podwórka. Według jej relacji, w której odwoływała się do wiadomości pozyskanych od brata, miało się to dziać w 1942 r., a rzekomą motywacją miała być chęć "uratowania choć trochę macew" przed Niemcami.

Nusyn Bałanowski w liście wysłanym 20 października 1946 r. do Centralnego Komitetu Żydów w Polsce pisał: "Okoliczni chłopi wywożą kamienie, stanowiące ogrodzenie cmentarza żyd. w Chmielniku bez przeszkód z czyjejkolwiek strony. Niszczą pomniki itd. Na tym cmentarzu m. innemi znajdują się 3 wspólne groby zamordowanych podczas wysiedlenia Żydów z Chmielnika w paźdz. 1942. Stary cmentarz wogóle bez porozumienia z kimkolwiek został zamieniony na targowisko. Nie wiem jaka byłaby reakcja, gdyby Żydzi to samo zrobili ze cmentarzem katolickim".

29 października 1946 r. CKŻP zwrócił się do Wojewody Kieleckiego z prośbą o wydanie zarządzeń zmierzających do ochrony i zabezpieczenia obu cmentarzy. W 1947 r., w odpowiedzi na apel Pinchasa Ejzenberga z Wojewódzkiego Zarządu Żydowskiej Kongregacji Wyznaniowej w Kielcach, Wojewoda Kielecki wezwał władze terenowe do przewiezienia na cmentarze macew wykorzystanych do prac budowlanych. 15 grudnia 1947 r. Starosta Powiatowy Stopnicki poinformował, że "w Chmielniku kamienie nagrobkowe były ułożone w licznych różnych miejscach, a przeważnie w centr miasta. Zarząd Miejski m. Chmielnika sprowadzić musi odpowiedni materjał zastępczy, oraz brukarzy i wskutek tego również zobowiązują się roboty te przeprowadzić na wiosnę". Wykonanie polecenia potwierdzono 7 czerwca 1948 roku.

Nagrobki wykorzystywano także jako tarcze szlifierskie. Marianna Opałka opisując w 2015 r. chmielnicki cmentarz mówiła, że Żydzi "nie mieli pomników, tylko mieli takie z napisami". Niewykluczone, że wygląd cmentarza (przez lata niemal ogołoconego z nagrobków) zatarł się w jej pamięci, natomiast niejednokrotnie widziała szlifierki wykonane z macew.

14 września 1962 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chmielniku przyjęło uchwałę w sprawie zamknięcia cmentarza oraz jego przedterminowej likwidacji "z uwagi na rozbudowę miasta". Zarządzenie w tej sprawie Minister Gospodarki Komunalnej podpisał 26 czerwca 1964 roku.

W 1983 r., w związku z przygotowaniami do obchodów 40 rocznicy Powstania w Getcie Warszawskim, władze centralne zbierały dane o stanie miejsc martyrologii, cmentarzy i synagog. Urząd Miasta i Gminy w Chmielniku w odniesieniu do cmentarzy przekazał: "Cmentarze żydowskie są zdewastowane, na których są porozrzucane płyty grobowe, które tut. Urząd w chwili obecnej zgromadził w jedno miejsce oraz uporządkował teren".

W Karcie cmentarza z 1987 r. w opisie obu cmentarzy żydowskich w Chmielniku podano: "Obiekty już praktycznie nie istnieją. Brak na nich elementów charakterystycznych dla żydowskich cmentarzy".

W 2008 r. z inicjatywy Chmielnickiego Stowarzyszenia Kulturalnego, dzięki funduszom Szmula i Josefa Kaliszów, cmentarz ogrodzono i uporządkowano. Ustawiono na nim kilkadziesiąt nagrobków odnalezionych na terenie miasta. Konserwację macew sfinansowano ze środków Fundacji Wspomagania Wsi. Na cmentarzu znajduje się także współczesny, niezwiązany z miejscem pochówku nagrobek upamiętniający rabina Aharona Szmuela Kajdanowera, zmarłego w 1676 r. Inicjatorem upamiętnienia rabina Kajdanowera był Izrael Meir Gabaj z organizacji "Ohele Cadyków". W 2010 r. przy bramie cmentarza odsłonięto tablicę poświęconą 16 Polakom z Sędziszowa, rozstrzelanym w tym miejscu 17 marca 1944 roku.

Właścicielem cmentarza jest Gmina Chmielnik, która wykonuje cykliczne prace porządkowe. Obiekt nie figuruje w rejestrze zabytków, jest wpisany do wojewódzkiej ewidencji zabytków.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AP w Kielcach, Starostwo Powiatowe Stopnickie w Busku, sygn. 2119/330, Sprawy cmentarzy
AP w Kielcach, Urząd Wojewódzki Kielecki II, sygn. 305/30, Usunięcie z chodników miast kamieni
pochodzących z cmentarzy żydowskich.
AP w Kielcach, Urząd Wojewódzki w Kielcach, sygn. 1080/1503, Cmentarze żydowskie i synagogi.
AŻIH, Wydział Prawny Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, sygn. 303/XVI/130, Korespondencja
dot. cmentarza w Chmielniku.
Maciągowski M., Społeczność żydowska w Chmielniku w XIX-XX wieku, Poznań 2012.
"Nasi sąsiedzi - Żydzi". Z dziejów relacji polsko-żydowskich na Kielecczyźnie w XX wieku,
red. A. Dziarmaga, D. Koczwańska-Kalita, E. Majcher-Ociesa, Kielce 2017.
Penkalla A., Karta cmentarza nr 14188, [bmw] 1987.
Penkalla A., Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992.
Kliknij tu, by obejrzeć film nakręcony na tym cmentarzu
oraz film nagrany podczas ceremonii 13 czerwca 2008 roku