Cmentarz żydowski w Chełmie znajduje się u zbiegu ul. Starościńskiej i Kolejowej, około 800 m na północny wschód od rynku, na terenie płaskim, zajmuje działkę na planie zbliżonym do prostokąta.

Data założenia cmentarza nie jest znana. W świetle prowadzonych przez prof. Andrzeja Trzcińskiego badań destruktu nagrobka znalezionego w 2022 r. można przyjąć, że cmentarz powstał nie później niż w drugiej dekadzie XV lub XVI w. Najstarsze dokumenty źródłowe określające obecną lokalizację cmentarza datowane są na 1823 r., natomiast rękopiśmienne wzmianki o cmentarzu pochodzą z 1755 r., kiedy kahał i bractwo Chewra Kadisza zawarły porozumienie dotyczące opłat za pochówki.

Prawdopodobnie po 1825 r. zostało wzniesione lub wyremontowane ogrodzenie cmentarza. Z tego roku zachował się testament Tauby Weinberg, która przeznaczyła 500 zł  "na obudowanie parkanem okopiska żydowskiego oraz kierkuta".  W tym czasie cmentarz zajmował działkę o powierzchni 25 168 m kw. Przy wejściu znajdował się dom przedpogrzebowy oraz mieszkanie stróża. Do rytualnej ablucji po wyjściu z cmentarza służyła pompa, stojąca od strony skrzyżowania ulic Starościńskiej i Kolejowej.  Paweł Sygowski w opracowaniu "Cmentarz żydowski w Chełmie" opisał przedwojenny wygląd nekropolii:  "Teren cmentarza zajęty gęsto ustawionymi nagrobkami porośnięty był starymi drzewami. Nagrobki to w większości macewy, wykonane z białego lub czerwonego piaskowca oraz nagrobki betonowe, jednak kilka nagrobków wzniesiono z marmuru. Wśród tych ostatnich wyróżniał się okazałością nagrobek doktora Wilenki, wykonany z czarnego marmuru, z napisem w języku polskim". Jak wynika z fotografii ze zbiorów Muzeum Ziemi Chełmskiej, nagrobki były polichromowane, na cmentarzu znajdował się ohel kryty dachem dwuspadowym.

W 1940 r. niemieckie władze okupacyjne przekazały wschodnią część działki działającemu w sąsiedztwie przedsiębiorstwu robót melioracyjnych. Na polecenie Niemców rozebrano fragment ogrodzenia, nagrobki wykorzystywano do utwardzania ulic i chodników, między innymi przed budynkiem Gestapo i przed więzieniem przy ul. Kolejowej oraz kanału burzowego. Prace wykonywali Żydzi z Chełma oraz radzieccy jeńcy wojenni. W czasie drugiej wojny światowej cmentarzem się miejscem egzekucji i pochówku ofiar Zagłady.

Od końca 1944 r. obiektem opiekował się Komitet Żydowski w Chełmie, zatrudniony był dozorca. Z inicjatywy Komitetu na cmentarz przewieziono część nagrobków wydobytych z chodników i ulic. Dokonywano także ekshumacji osób zamordowanych podczas wojny i pochowanych w okolicznych miejscowościach, między innymi w maju 1949 r. na cmentarzu złożono szczątki 15 Żydów zamordowanych w Żmudzi. Na cmentarzu odbywały się pochówki, ostatni znany pogrzeb miał miejsce w 1951 roku.

Cmentarz w dalszym ciągu ulegał dewastacji. W 1948 r. adwokat Leon Herschdorfer z Chełma w liście do Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Lublinie pisał: "Zawiadamiam, że parkan na cmentarzu został zniszczony. Na wypadek nienaprawienia go reszta zostanie skradziona. [...] Należy zakupić 30 słupów [...]. Koszty naprawy będą wynosiły poważną sumę, w każdym razie mniej, aniżeli w wypadku kradzieży, gdyż wówczas nie tylko należałoby postawić nowy parkan, ale bydło będzie się wypasało na cmentarzu".

W latach 60. władze miasta przekształciły cmentarz na teren zielony. Zachowane nagrobki były rozkradane i niszczone, cmentarz był zaśmiecony. 19 lutego 1974 r. władze dokonały oficjalnego zamknięcia cmentarza.

Dewastację udało się zahamować dopiero w latach 90.  We wrześniu 1988 r. Urząd Miejski Chełma zwrócił się do Fundacji Rodziny Nissenbaumów z prośbą o pośrednictwo w nawiązaniu kontaktów z ziomkostwem Żydów chełmskich. W latach 1991-1996 dzięki staraniom Fundacji Rodziny Nissenbaumów, Komitetu Odbudowy Cmentarza w Chełmie - w osobach Abrama Bekera, Chaima Lendera, Wiesława Betiuka, Szlomo i Jakowa Orenów, Zeewa Bronesa, Arona Sobola - oraz I Banku Komercyjnego w Chełmie, część cmentarza o powierzchni 19 731 m kw. została uporządkowana i ogrodzona. Na osi bramy wzniesiono pomnik ku czci ofiar Zagłady w formie surowo ciosanego, białego kamienia o wysokości 4 m, z tablicami w językach hebrajskim, jidysz, polskim i angielskim. Ustawiono około 100 betonowych stel, do którzy przymocowano destrukty macew oraz tabliczki upamiętniające chełmskich Żydów. W 2006 r. Izrael Meir Gabaj ze stowarzyszenia Ohele Cadyków postawił symboliczny nagrobek rabina Meira Neuhausa. W latach 2006-2007 z inicjatywy Agnieszki Poźniak ze Stowarzyszenia "Miasteczko" i Zbigniewa Lubaszewskiego cmentarz porządkowali uczniowie. Zespołu Szkół Ogólnokształcących. W 2019 r. Organizacja Chełmian w Izraelu wzniosła pomnik nad zbiorowym grobem ofiar Zagłady. W 2022 r. w obrębie cmentarza znaleziono destrukt nagrobka datowanego na lata 1413-1414 lub 1513-1514.

W Muzeum Ziemi Chełmskiej eksponowane są fragmenty macewy z 1656/1657 r., wykopane w 1999 r. podczas prac archeologicznych w obrębie fundamentów zburzonej synagogi przy ul. Krzywej 37.

Właścicielem cmentarza jest Miasto Chełm, które przeprowadza na nim cykliczne prace porządkowe. Obiekt nie jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa lubelskiego.

Cmentarz jest ogrodzony, wejście jest możliwe przez niezamykaną furtkę.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Wojewódzki Komitet Żydowski w Lublinie, sygn. 355/37, Korespondencja przychodząca i wychodząca dotycząca cmentarzy żydowskich.
"Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej" z 16.05.1949.
Mart K., Lubaszewski Z., Żydzi w Chełmie, Chełm 2010.
Najstarsza macewa znaleziona w Chełmie [online] https://www.nowytydzien.pl/najstarsza-macewa-znaleziona-w-chelmie/ [dostęp: 15.10.2023].
Piszczek R., Fundacja Rodziny Nissenbaumów 1983-1993, Gdańsk 1993.
Spis nagrobków na cmentarzu w Chełmie: www.gidonim.com