Cmentarz żydowski w Chęcinach Jewish cemetery in Checiny

Cmentarz żydowski w Chęcinach jest oddalony około 700 m na południowy wschód od rynku, znajduje się na północnym zboczu wzgórza zamkowego, w pobliżu ul. Radkowskiej.

Data założenia cmentarza nie jest znana. Z pewnością istniał już w pierwszej połowie XVII w., o czym świadczy zachowany nagrobek Lei córki Nachuma, zmarłej 23 lutego 1638 roku. W lustracji królewskiej z 1660 r. zapisano, że Żydzi z Chęcin mieli przywilej posiadania "kierchowa". Cmentarz był wzmiankowany również w 1668 roku, kiedy starosta chęciński Stefan Bidziński postanowił między innymi: "Żydów przy prawach i dekretach od najjaśniejszych królów panów, które im na bóżnicę i kierchow służą, konserwuję". Przywilej ten był potwierdzany przez królów: Jana III, Augusta II i Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Przez wiele lat na cmentarzu chowano zmarłych z Chęcin oraz okolicznych miejscowości. Majer Bałaban w 1929 r. pisał o tym cmentarzu : "Ogromny cmentarz na stokach góry zamkowej, u stóp ruin zamczyska królowej Bony. Już na pierwszy rzut oka poznać, że cmentarz ten, jak na małą gminę chęcińską, jest za wielki, był on zbiorowym cmentarzem kilku gmin, a szczególnie kieleckiej".

Na początku XX w. cmentarz było ogrodzony, posiadał bramę krytą gontem. Na skraju znajdował się budynek, w którym mieszkali stróż i grabarz. Ostatnim przedwojennym grabarzem był mężczyzna o imieniu Szolem, a dozorcą chrześcijanin Karol Kiciński, który zamieszkiwał w budynku do 1945 roku.

Podczas II wojny światowej cmentarz w dalszym ciągu służył jako miejsce pochówku. Po akcji eksterminacyjnej w 1942 r. grzebano na nim zwłoki osób zabitych w różnych punktach miasta. Od wiosny 1943 r. w kryjówce przy domu stróża ukrywały się uciekinierki z warszawskiego getta, Guta i Lili Szynowłoga oraz ich kuzyn Izaak Grynbaum. Izaak Grynbaum został zamordowany w nocy z 1 na 2 marca 1944 r. przez członków Armii Krajowej, jego ciało pochowano na cmentarzu żydowskim.

Podczas drugiej wojny światowej rozpoczął się proces dewastacji cmentarza, kontynuowany w kolejnych dekadach. Mieszkańcy Chęcin i okolicznych miejscowości wykorzystywali macewy do celów budowlanych. Zniszczeniu uległ dom przedpogrzebowy oraz większość ogrodzenia.

Zauważyłam różne kolory nagrobków: białe, szare, brązowawe.
Niektóre z nich niemal całkowicie się zapadły. Inne pochyliły się jak ludzie.
Dziadek przyniósł z cmentarza drewno. [...]
To drewno z nagrobka - powiedział, patrząc na mnie [...]
- W dawnych stuleciach ludzie zazwyczaj robili nagrobki z drewna.
Dużo później zaczęli używać kamienia.
Ten cmentarz funkcjonuje ponad czterysta lat.
Było tu dużo drewnianych nagrobków, ale chłopi wiele z nich rozebrali na opał.
Przychodzą też ludzie po kamienie do reperacji chodników,
rozbijają nagrobki i biorą co im potrzeba. Drżę na samą myśl o takiej profanacji. Dlaczego nie robią tego na innych cmentarzach?
G. Szynowłoga-Trokenheim, Życie w grobowcu, Warszawa 2002.

W 1963 r. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach przyjmując uchwałę o zamknięciu i likwidacji 23 cmentarzy różnych wyznań, zaleciło równocześnie, aby cmentarz żydowski w Chęcinach oraz część cmentarza w Sandomierzu przeznaczyć na obiekty muzealne i zmagazynować na nich "wszystkie przedmioty wysortowane na cmentarzach likwidowanych". Plan nie został zrealizowany.

26 czerwca 1964 r. Minister Gospodarki Komunalnej - w następstwie uchwały Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chęcinach z 11 grudnia 1962 roku - podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza. W załączonej dokumentacji podano, że cmentarz zajmuje działkę o powierzchni 4 ha.

2 marca 1991 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych.

Cmentarz zajmuje działkę o powierzchni 2 hektary 81 arów, na nieregularnym planie. Granice są częściowo czytelne dzięki zachowanemu ziemnemu obwałowaniu oraz reliktom kamiennego muru. W wyniku dewastacji zachowało się około 200 nagrobków. W 1987 r. Adam Penkalla sporządził szczegółową mapę cmentarza. W trakcie prac zidentyfikowano 228 stojących macew oraz kilkadziesiąt nagrobków leżących na pryzmach. N agrobki zostały wykonane w większości z miejscowych zlepieńców, zwanych chęcińskim marmurem; w formie stel o zwieńczeniach trójkątnych, półokrągłych i prostych. Wiadomo, że przynajmniej do czasów drugiej wojny światowej na cmentarzu znajdowały się również macewy drewniane. Część płyt posiada inskrypcje wypukłe. Przypuszczalnie większość macew znajduje się na właściwych miejscach i nie uległa przemieszczeniu. Widoczne są zarysy rzędowego układy pochówków. Nie zachowały się ślady polichromii, jakimi w przeszłości ozdabiano macewy. W ostatnich latach nieznany sprawca pomalował czarną farbą inskrypcje i płaskorzeźbione symbole na części macew.

Właścicielem cmentarza jest Gmina i Miasto Chęciny. Z centrum miasta do cmentarza można dostać się od strony ul. Radkowskiej, skręcając w prawo w biegnącą pod górę tzw. Aleję Miłości. Na jej końcu należy skierować się w lewo i ścieżką iść prosto około 300 metrów, równolegle do grzbietu góry. Do cmentarza można również dotrzeć ścieżką biegnącą po szczycie wzgórza zamkowego i - po minięciu boiska, w pobliżu słupa elektrycznego - zejść w lewo po stromym zboczu.

Tekst & zdjecia: Krzysztof Bielawski
Źródło:
Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/33, Decyzje o zamknięciu cmentarzy i przeznaczeniu ich na inny cel w województwie kieleckim.
Bałaban M., Zabytki historyczne Żydów w Polsce, Warszawa 1929.
Penkalla A., Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992.
Szynowłoga-Trokenheim G., Życie w grobowcu, Warszawa 2002.
Trzciński A., XVII-wieczne macewy z Chęcin - aspekty historyczne i kulturowe, [w:] "Studia Judaica" 2020, nr 1 (45).

fot. Michał Janyst

Poszukujemy wszelkich informacji o tym cmentarzu: jego historii, wyglądzie przed wojną i po jej zakończeniu, procesie dewastacji, nagrobkach znajdujących się poza cmentarzem.
Korespondentom gwarantujemy dyskrecję.

Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.