| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |
| BYDGOSZCZ (niem. Bromberg) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
W obecnych granicach administracyjnych Bydgoszczy istnieją nie mniej niż trzy cmentarze żydowskie. Najstarszy znany z nich został utworzony przez kahał w Fordonie (od 1973 r. dzielnicy Bydgoszczy) przy drodze do Miedzynia, w rejonie obecnych ulic Samotnej i Piastowej. Jego data założenia pozostaje nieznana. Wiadomo, że już w połowie w połowie XVII w. fordońscy Żydzi posiadali własne miejsce pochówku, za które co roku na św. Marcina musieli wpłacać 40 groszy do kasy miasta. Wobec braku materiałów źródłowych wskazujących jego lokalizację, nie można potwierdzić lub zaprzeczyć, że był to cmentarz przy ul. Piastowej. W aktach z wizytacji kanoniczej z 1781 r. podano, że gmina żydowska posiada cmentarz od niepamiętnych czasów. Do 1819 r. cmentarz służył także jako miejsce pochówku Żydów z Bydgoszczy. Jak podali Aaron Heppner i Isaak Herzberg w książce Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen, na cmentarzu znajdowały się groby m.in. męczenników Samuela syna Dawida Segala i Hirsza oraz rabinów: Urie Löba syna Mosze Katza, Seeba Wolfa syna Jakoba Kopela, Izraela syna Eisiga z Leszna, Szlomo syna Nachmana Amsterdama, Mordechaja Michela syna Mendla (rabina w Zdunach, Śmiglu i Fordonie), dajana Mosze syna Nachmana (zm. w 1762 r.). Cmentarz był administrowany przez bractwo Chewra Kadisza, a od 1900 r. bezpośrednio przez gminę żydowską. W 1921 r. cmentarz zajmował działkę na planie zbliżonym do litery L, o powierzchni 4 mórg (2,2 ha). Był otoczony murem z cegły. W budżecie gminy jego wartość wyceniono na 1,2 mln mk. 20 sierpnia 1933 r. właścicielem cmentarza została Gmina Wyznaniowa Żydowska w Bydgoszczy. Podczas drugiej wojny światowej Niemcy doprowadzili do dewastacji cmentarza. Na ich polecenie część nagrobków użyto do utwardzanie brzegów Wisły. W procesie niszczenia udział miała także okoliczna ludność. Jak podaje Damian Amon Rączka ze Stowarzyszenia Miłośników Starego Fordonu, "okoliczni chłopi, którzy przyjeżdżali na Targowisko, chętnie zabierali większe macewy do swoich gospodarstw. Tam służyły jako chodniki lub części chlewików". Cmentarz stał się miejscem zabaw dzieci, wykopywano na nim kości i fragmenty nagrobków. Mieszkaniec Fordonu Andrzej Zasada zapamiętał, że jeszcze pod koniec lat 50. XX w. na cmentarzu znajdowało się kilka nagrobków. W 1957 r. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Fordonie wystąpiło o zamknięcie cmentarza. Według pisma przewodniczącego PMRN Stanisława Tomaszewskiego, "cmentarz żydowski zniwelowany został w roku 1940 przez okupanta z zamiarem urządzenia parku publicznego. Cmentarz ten do 1939 r. był oparkaniony dookoła muru z cegły który okupant rozebrał jak również usunął wszelkie nagrobki tam znajdujące się obecnie pozostało tylko 136 drzew iglastych (sosna)". Władze miasta urządziły na cmentarzu ogródek jordanowski z karuzelą. Teren został zniwelowany przy użyciu spychacza. Pozostałe nagrobki wykorzystano do wzniesienia murów przy ul. Frycza-Modrzewskiego oraz jako materiał budowlany na okolicznych posesjach. W ciągu ostatnich lat na cmentarzu - m.in. w piaskownicy - udało się odnaleźć kilkanaście fragmentów macew. Dzięki zaangażowaniu osób związanych ze stroną internetową Historyczna Kopalnia Fordon, nagrobki zostały przekazane do Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej w Bydgoszczy. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
 |
 |
 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
 |
 |
 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
foto: HKFordon |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
W 2013 r. na cmentarzu został odsłonięty pomnik w formie głazu z tablicą z sześcioramienną gwiazdą i napisem w językach polskim i hebrajskim: "W tym miejscu znajdował się cmentarz gminy żydowskiej w Fordonie, założony w pierwszej połowie XVIII wieku, zlikwidowany przez okupanta niemieckiego podczas drugiej wojny światowej". Od końca XVIII w. Żydzi mieszkający w Bydgoszczy podejmowali próby powołania do życia własnej gminy i uniezależnienia się od kahału w Fordonie. Częścią tego procesu było utworzenie własnego cmentarza w południowo-zachodniej części Wzgórza Wissmana (obecnie Wzgórza Dąbrowskiego). Według niektórych źródeł pochówków w tym miejscu dokonywano już pod koniec XVIII w., jednak w świetle badań Tomasza Kawskiego grunt na cmentarz zakupiono dopiero w 1816 r. Początkowo cmentarz zajmował działkę na planie prostokąta o wymiarach 37,5 x 26 m, która z czasem została powiększona do działki na planie zbliżonym do trapezu o długości boków 63,5 x 41,5 x 35,5 m. W południowo-wschodnim narożniku znajdował się dom przedpogrzebowy. Cmentarz był użytkowany czynnie do 1874 r. W 1899 r. jego teren został zredukowany w związku z budową wieży ciśnień oraz wytyczeniem ul. Filareckiej W drugiej połowie XIX w. w Bydgoszczy funkcjonowało kilka stowarzyszeń dobroczynnych, zajmujących się umierającymi, pogrzebami i cmentarzem. Były to m.in.: Towarzystwo Odwiedzania Chorych i Umierających, Bractwo Święte (Chewra Kadisza), Związek Wspierania Chorych i Pogrzebów, Żydowski Związek Wspierania Chorych i Pogrzebów, Stowarzyszenie Chorych, Pogrzebów i Wsparcia, Żydowski Związek Kobiet dla Wspierania Chorych i Organizacji Pogrzebów. Podczas drugiej wojny światowej cmentarz na Wzgórzu Dąbrowskiego uległ dewastacji. Prace przy jego rozbiórce rozpoczęły się w lutym 1940 r. i trwały do marca. Niemcy nakazali rozbijanie macew na mniejsze kostki, które posłużyły do utwardzania ścieżek prowadzących do wieży ciśnień. Prace wykonywali osadzeni w niemieckim obozie dla nieletnich Erziehungslager Bromberg. Część nagrobków użyto do utwardzenia płyty lotniska oraz chodnika przy strzelnicy przy ul. Toruńskiej. Ostatnie nagrobki usunięto w latach 1947-1948. Do lat 80. we wschodniej części działki znajdowała się pompa służąca do rytualnej ablucji. W 2019 r. w ramach projektu "Wykonanie rewaloryzacji terenów zieleni na Wzgórzu Dąbrowskiego oraz na Wzgórzu Wolności w Bydgoszczy", na zlecenie Urzędu Miasta Bydgoszcz ustawiono tablice informujące o położeniu i historii cmentarza. W regulaminie korzystania z parku na Wzgórzu Dąbrowskiego zabroniono wprowadzania zwierząt domowych na teren cmentarza. W 1874 r. gmina żydowska w Bydgoszczy otworzyła cmentarz w Górzyszkowie, przy ul. Szubińskiej 103. Na jego skraju wzniesiono "halę cmentarną służącą odprawianiu mszy żałobnych" oraz dom mieszkalny ogrodnika z oranżerią. Do wyposażenia należał m.in. karawan. W latach 30. XX w. ogrodnikiem cmentarza był Józef Żandarski, do jego zadań należały także opieka nad wskazanymi grobami oraz nadzór nad stawianiem nowych nagrobków. Wykonawcami pomników byli m.in. Roman Strehlau, Jakób Job, W. Bukolt.
Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu grzebano ofiary niemieckich egzekucji (m.in. około 175 Żydów i Polaków rozstrzelanych jesienią 1939 r. na dziedzińcu gmachu sądu) oraz ciała osób zmarłych w miejscowym więzieniu. Pochowani na nim zostali m.in.: [...] Kenig, Majer Markowicz, [...] Gross, Szymon Trajber, Regina Breslauer, Jadwiga Breslauer, Izydor Hirszel, Karolina Lindeman, Sophia Segal, Adolf Schleif, Salomon Andschnid, Hersz Leib Szrajer. W tym czasie obiekt uległ częściowej dewastacji. Po wojnie cmentarz zajęło Wojsko Polskie. 11 marca 1946 r. Wojewódzki Komitet Żydowski w Bydgoszczy wystąpił do władz miasta o udostępnienie domu przedpogrzebowego. 4 kwietnia 1946 r. Zarząd Miejski Bydgoszczy odmówił wydzierżawienia budynku argumentując, że "dom mieszalny, składnica, jak i cmentarz zajęte są przez Wojsko Polskie". W sprawie interweniował m.in. Główny Rabin Wojska Polskiego dr Dawid Kahane. 7 listopada 1946 r. Urząd Wojewódzki Pomorski w piśmie do Ministerstwa Administracji Publicznej stwierdził: "Przedmiotowa nieruchomość została w czasie okupacji przez lotnictwo niemieckie przebudowana w ten sposób, że obiekt cmentarza okupant zamienił na część obiektu lotniskowego. Teren cmentarza został zniwelowany i pobudowano na nim 3 składnice. Budynek mieszkalny został częściowo przebudowany na cele wojskowe. W takim stanie obiekt ten przejęło Wojsko Polskie i posiada go nadal do chwili obecnej. Ewentualne przekazanie wspomnianej nieruchomości Wojewódzkiemu Komitetowi Żydowskiemu może nastąpić tylko po uprzednim uzgodnieniu tej sprawy przez Min. Adm. Publ. z wyższymi czynnikami władzy wojskowej". W latach 1948-1950 władze miasta doprowadziły do zniwelowania cmentarza, część szczątków ekshumowano i przeniesiono na Cmentarz Bohaterów Bydgoszczy. Teren przekształcono na park i częściowo zabudowano. Z naziemnej infrastruktury cmentarza pozostał budynek domu przedpogrzebowego lub mieszkania ogrodnika przy ul. Ikara 20a, obecnie wykorzystywany jako dom mieszkalny. W 1999 r. podczas instalacji linii telekomunikacyjnej doszło do rozkopania grobów. Pożądane byłoby oznaczenie granic i upamiętnienie cmentarza. Od 1945 r. Żydzi mieszkający w Bydgoszczy są chowani na cmentarzach komunalnych, m.in. przy ul. Wiślanej, ul. Kcyńskiej, ul. Ludwikowo. Odzyskiwaniem i zabezpieczaniem nagrobków znajdujących się w różnych punktach Bydgoszczy zajmują się członkowie Stowarzyszenia Miłośników Starego Fordonu, we współpracy z Miejskim Konserwatorem Zabytków. Tekst: Krzysztof Bielawski |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
 |
 |
 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Najstarszy cmentarz |
Cmentarz |
Dawny dom ogrodnika przy ul. Szubińskiej |
Fragment macewy w murze |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Poszukujemy wszelkich informacji o tych cmentarzach: historii, wyglądzie przed wojną i po jej zakończeniu, |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim. Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |