Cmentarz żydowski w Broku jest położony około 400 m na zachód od centrum miejscowości, między ulicami Sienkiewicza, Konopnickiej, Narutowicza, na działce o przybliżonej powierzchni 0,7 ha. W bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się cmentarz rzymsko-katolicki oraz kurhan, w którym pogrzebano ofiary epidemii dżumy z XVII w., zwany potocznie Żydowską Górką.

Cmentarz powstał około 1852 r. Po raz pierwszy został wzmiankowany w raporcie Rządu Gubernialnego Płockiego z 9 czerwca 1855 r., w którym podano, że Żydzi w Broku "na zakupionym placu urządzili cmentarz obejmujący 9000 sążni kwadratowych, takowy oparkanili i wystawili przy nim szopę przedpogrzebową". Wcześniej Żydzi z Broku chowali swoich zmarłych w Ostrowi Mazowieckiej.

Brak bliższych informacji o dalszej historii cmentarza. W 1895 r. pochowano na nim Awrahama Jehudę Lejba Kozaka, pełniącego przez 40 lat funkcję rabina w Broku, ucznia cadyków z Góry Kalwarii i Kocka.

Prawdopodobnie podczas drugiej wojny światowej rozpoczęła się dewastacja cmentarza. Liczne nagrobki zostały wykorzystane przez niektórych mieszkańców jako materiał budowlany i tarcze szlifierskie. Według niepotwierdzonego przekazu część macew użyto do utwardzenia ul. Konopnickiej (nie znaleziono ich podczas prowadzonych kilka lat temu robót kanalizacyjnych).

9 października 1964 r. Minister Gospodarki Komunalnej - procedując wniosek lokalnych władz - podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza do celów grzebalnych. W dołączonej dokumentacji podano, że cmentarz jest nieużytkowany od 1939 r., nie posiada ogrodzenia, jest zdewastowany i pozostaje bez opieki.

W wyniku dewastacji w obrębie cmentarza zachowało się około 50 nagrobków, w większości wykonanych z polnych kamieni granitowych oraz pojedyncze stel z piaskowca. Najstarsza zidentyfikowana macewa stoi nad grobem Hindy córki Chaima, zmarłej w 1854 roku. W centralnej części cmentarza znajduje się współczesny, symboliczny nagrobek tablicowo-skrzyniowy upamiętniający: rabina Awrahama Jehudę Lejba Kozaka, rabina Jochanana syna Aharona ha-Kohena; Izraela Icchaka syna Awrahama Jehudy Lejba Kozaka. Cmentarz otacza ogrodzenie z siatki metalowej, wzniesione w latach 80. Wejście jest możliwe przez niezamkniętą furtkę. Teren jest porośnięty lasem sosnowym.

W ostatnich latach pojedyncze macewy odnaleziono na terenie kilku pobliskich posesji, gdzie służyły jako tarcze szlifierskie i utwardzenie podwórzy. W 2018 r. z inicjatywy Narodowego Instytutu Dziedzictwa, w ramach rządowego programu oznakowania cmentarzy żydowskich, na cmentarzu wykonano prace porządkowe, ustawiono głaz z tablicą informacyjną oraz cztery elementy kamienne wyznaczające granice historyczne.

Spis zachowanych macew jest dostępny na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich: https://cemetery.jewish.org.pl/list/c_6.

W wyniku restytucji mienia przedwojennych gmin żydowskich właścicielem cmentarza jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego (wpis nr A-574 z 22.01.1986 r.).

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/55, Decyzje o zamknięciu cmentarzy i przeznaczeniu ich na inny cel w województwie warszawskim.
Archiwum Główne Akt Dawnych, Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego, sygn. 190/1697, Akta tyczące się gminy starozakonnych w Broku w guberni płockiej.
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma, Relacje. Zeznania ocalałych Żydów, sygn. 301/741,
Relacja W. Szczuczynera.
Bender A., Karta cmentarza nr 9864, [bmw] 1983.
Brok i Puszcza Biała: przeszłość - środowisko geograficzne, kulturowe i przyrodnicze
red. J. Kazimierski, Ciechanów 1989.
Szałygin J., Brok, [w:] Województwo mazowieckie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.

Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.