BRAŃSK

Pierwsze wzmianki na temat brańskich Żydów pochodzą z 1560 roku. Jest to zapis mówiący o tym, że Żydzi dzierżawią w mieście siedemnaście młynów. W 1613 roku pojawia się informacja o oberżyście Mosze i jego żonie o imieniu Cha. Żydzi w Brańsku zarządzali karczmami i młynami, trudnili się też handlem. Meandry historii, a głównie wojny ze Szwedami spowodowały, że Brańsk podupadł, a liczebność jego mieszkańców w ciągu dwustu lat zmniejszyła się o 64%. Pod koniec XVIII wieku miasto zaczęło się ponownie rozwijać, zaczęli też przybywać do niego Żydzi. W owym czasie nie mogli się oni osiedlać w granicach miasta. Mieszkali w okolicznych wsiach, a do pracy dojeżdżali do Brańska. W 1807 roku Brańsk dostał się pod rządy Rosji, przeprowadzony w tym roku spis ludności odnotował 156 Żydów, stanowiących 12% wszystkich mieszkańców miasteczka. W 1812 roku Brańsk został doszczętnie spalony i zrównany z ziemią przez cofające się z Rosji wojska napoleońskie. Miasto jednak zostało odbudowane. W 1821 roku odbyła się inauguracja pierwszej brańskiej synagogi, znanej pod nazwą Alter Bejt Midrasz (Stara Synagoga). W dziesięć lat później najbogatsi Żydzi Barańska ofiarowali pieniądze na budowę nowej synagogi, Naje Bejt Midrasz, która stała się domem modlitwy dla miejskiej elity. Później stworzono nowe synagogi, z których jedna była przeznaczona dla krawców, zaś inna dla ubogich. W XX wieku wzniesiono niewielki dom modlitwy dla chasydów.

W czasie II wojny światowej Brańsk znalazł się początkowo pod okupacją sowiecką. W połowie listopada 1939 roku wywieziono pierwszy transport na Syberię. W transporcie tym znalazło się 113 osób, w tym 94 Polaków, 14 Żydów i 5 Rosjan. Okupanci skonfiskowali większość majątku należącego do mieszkańców Brańska. W czasie okupacji niemieckiej w Brańsku utworzono getto, a właściwie dwa obszary z wydzielonym tak zwanym "małym gettem". Łącznie w obu tych dzielnicach przebywało około 2.400 osób, w tym Żydzi z okolicznych wsi. Oba getta połączono w 1942 roku. Brańscy Żydzi zostali zamordowani w Treblince 10 listopada 1942 roku. Części Żydów z Brańska udało się przetrwać okupację hitlerowską, niektóre źródła podają, że było to około dwustu osób. Byli to Żydzi ukrywani przez chrześcijańskie rodziny - Brańsk był bowiem miastem trzech religii: judaizmu, katolicyzmu i prawosławia. Ocalała też część Żydów walczących w partyzantce.

Cmentarz żydowski w Brańsku założono w 1820 roku, podobno na miejscu, gdzie wcześniej kat wykonywał wyroki śmierci. Legenda głosi, że przez szereg dni po założeniu cmentarza i pochowaniu pierwszego zmarłego na cmentarzu spał obok grobu pewien człowiek - aż do czasu następnego pogrzebu. Według żydowskiego prawa zmarły bowiem nie może pozostawać sam (za E. Chffman -"Szteltl"). Obecnie bardzo trudno trafić na cmentarz w Brańsku. Cmentarz usytuowany jest poza miastem, obok skrzyżowania trzech dróg prowadzących do wsi Rudka, Brzeźnica i Lubieszcze. Na teren nekropolii prowadzi jedynie wąska ścieżka. Na cmentarzu, poza starymi grobami, znajduje się też zbiorowa mogiła trzech wymienionych z nazwiska Polaków i sześćdziesięciu siedmiu bezimiennych Żydów. Poświęcono im skromny pomnik. Zachowało się kilkadziesiąt macew, z czego tylko kilka stoi we właściwym miejscu. Pozostałe zostały odnalezione i przewiezione na cmentarz przez mieszkańców Brańska: Zbigniewa Romaniuka oraz Mieczysława Korzeniewskiego wraz z jego synami, Rafałem i Konradem. Na ocalałych stelach widać ich poprzednie zastosowanie - płyty często były wykorzystywane jako koła do żaren, ostrzałki do noży czy płyty chodnikowe.

Brańskim Żydom poświęcona jest książka autorstwa Evy Hoffman pod tytułem "Sztetl". W 1996 roku polski dokumentalista Marian Marzyński nakręcił film dokumentalny pt: "Shtetl: A Journey Home". Treścią filmu jest sentymentalna podróż nowojorskiego Żyda Natana Kaplana do miejsc swego dzieciństwa - do Brańska. Kaplan spotyka na swojej drodze Zbigniewa Romaniuka, nauczyciela historii, który szuka śladów brańskich Żydów i zbiera ostatnie pamiątki po nich, a także innych, przyjaznych ludzi.

tekst & zdjęcia: Artur Cyruk
Lokalizacja cmentarza: N52°44.017' E22°49.483
Więcej informacji o filmie "Shtetl" znajdziesz tutaj
Fragment filmu "Shtetl" znajdziesz w serwisie internetowum Youtube
Przeczytaj też tekst o historii Zbigniewa Romaniuka.