Cmentarz żydowski w Bobowej został założony prawdopodobnie w XVIII w., na zboczu wzgórza położonego około 800 m na południe od Rynku, przy dzisiejszej ul. Wichrowej. Obecnie cmentarz zajmuje działkę geodezyjną numer 120503 4.0001.1054 o nieregularnym kształcie i powierzchni 7435 m kw.

Cmentarz służył jako miejsce pochówku zmarłych z Bobowej oraz okolicznych miejscowości, podporządkowanych bobowskiemu kahałowi. W 1905 r. na cmentarzu odbył się pogrzeb cadyka Szlomo syna Meira Natana Halberstama. Jego osłonięty ohelem grób stał się celem pielgrzymek wielu pobożnych Żydów.

Podczas I wojny światowej w obrębie cmentarza powstał Cmentarz Wojenny nr 132, na którym pochowano 7 żydowskich żołnierzy armii Austro-Węgier, poległych w latach 1914-1915: Salomona Gruenbauma, Hermana Majlecha Kleina, Bartalana Rozenberga, Markusa Chaima Fragnera, Sandora Gleichmana (Heichmana), Mosesa Scholla. Nazwisko siódmego żołnierza nie jest obecnie znane. Kwatera wojenna została urządzona przez Oddział Grobów Wojennych C. i K. Komendantury Wojskowej w Krakowie.

W latach drugiej wojny światowej cmentarz stał się miejscem egzekucji, na jego terenie grzebano także osoby zamordowane w Bobowej i okolicach. Do jednej z egzekucji na cmentarzu doszło 5 stycznia 1942 r., Niemcy rozstrzelali wtedy grupę około 17 osób. Kolejnych 30 osób zabito 4 marca 1942 r. Na cmentarzu pochowano też 5 osób z najbliższego otoczenia bobowskiego cadyka, rozstrzelanych za stodołą wójta Bobowej Kazimierza Długoszewskiego. Ciała ofiar grzebano w zbiorowych mogiłach.

Prawdopodobnie w czasie wojny rozpoczęła się dewastacja obiektu, którą kontynuowano w kolejnych dekadach. 8 grudnia 1961 r. Minister Gospodarki Komunalnej podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza.

W latach PRL na zbiorowym grobie ofiar niemieckich egzekucji wzniesiono pomnik. Staraniem Jechiela i Bejli Kurtz odbudowano ohel cadyka Halberstama. W 1988 r. Fundacja Rodziny Nissenbaumów przywróciła drogę dojazdową do cmentarza, zlikwidowaną w latach powojennych. Cmentarz uporządkowano i ogrodzono stalowym płotem na betonowym cokole. Fundacja wystawiła także pomnik na zbiorowej mogile. Na stylizowanej na macewie pionowej płycie wyryto napis: "W tym miejscu w czasie II wojny światowej zostali zamordowani przez hitlerowców mężczyźni, kobiety, dzieci - obywatele polscy narodowości żydowskiej. Fundacja Rodziny Nissenbaumów. 1988". W ostatnich latach władze Bobowej zleciły wykonanie asfaltowej nawierzchni drogi prowadzącej do cmentarza.

Według szacunkowych danych, do dziś w obrębie cmentarza zachowało się nie mniej niż 200 macew. Jest to prawdopodobnie niewielki procent przedwojennej liczby nagrobków. W wyniku braku bieżącej konserwacji oraz oddziaływania czynników atmosferycznych, stan części macew należy uznać za zły. Niektóre z nich są przechylone i zagrożone upadkiem, na innych daje się zauważyć zaawansowany proces wietrzenia, rozwarstwiania i odpadania warstw kamienia.

Na lewo od wejścia znajduje się oznakowana, ogrodzona metalową barierką zbiorowa mogiła ofiar Zagłady.

Około 20-30 m naprzeciwko stoi odbudowany w 1945 r. ohel, w którym spoczywają:
- Szlomo syn Natana Meira Halberstam, zmarły w dn. 4 lipca 1905 r. (2 tamuz 5665 r.) cadyk, założyciel dynastii bobowskiej, wcześniej rabin w Bukowsku, Oświęcimiu, Nowym Wiśniczu, wnuk Chaima Halberstama z Nowego Sącza i Eliezera z Dzikowa,
- Chaim Jakow syn Mosze Józefa Teitelbauma z Ujhely, dajan, rabin z Limanowej, mąż Chaji Szajndel - córki cadyka Szlomo Halberstama.

W sąsiedztwie ohelu pochowano członków rodziny bobowskiego Rebbe, między innymi Bejlę córkę Eliezera Horowica i Chaji Horowic z Dzikowa, żonę Meira Natana, matkę Szlomo Halberstama.

W południowo-wschodnim narożniku cmentarza, w jego dolnej części znajduje się kwatera żołnierzy poległych na froncie I wojny światowej. Kwatera otoczona jest betonowym krawężnikiem, w jej obrębie znajdują się macewy bez widocznych epitafiów.

Niezależnie od zniszczeń i braku znacznej części macew, cmentarz można uznać za stosunkowo dobrze utrzymany. Okresowo prowadzone są prace porządkowe, w kluczowych partiach cmentarza (wejście, otoczenie ohelu, zbiorowej mogiły i kwatery żołnierskiej) wykaszana jest roślinność. Ogrodzenie wymaga ogólnej konserwacji i uzupełnienia wyłamanych przęseł. Pożądane byłoby opracowanie profesjonalnej dokumentacji cmentarza, sporządzenie spisu nazwisk z zachowanych macew i publikacja listy na stronie internetowej, wykonanie specjalistycznej konserwacji macew zagrożonych destrukcją.

Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków województwa małopolskiego (decyzja 390/89 z 15.12.1989 r.).

Osoby zainteresowane wejściem na cmentarz i do ohelu proszone są o wcześniejszy kontakt telefoniczny z osobami udostępniającymi klucze (tel. 18 351 51 03 lub 886 617 997).

tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/52, Decyzje o zamknięciu cmentarzy i przeznaczeniu ich na inny cel w województwie rzeszowskim.
Kraemer J., Bobowa, [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933-1945, t. 2, cz. A: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, red. M. Dean, Bloomington 2012.
Machynia M., Bobowa, [w:] Województwo małopolskie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Mrowca M., Karta cmentarza nr 8354, [bmw] 1987.
Wodziński M., Groby cadyków w Polsce, Wrocław 1998.
Kliknij tu, by obejrzeć film nakręcony na tym cmentarzu
Panoramiczne zdjęcie cmentarza