Cmentarz żydowski w Bielsku Białej- Jewish cemetery in Bielsko Biala

Bielsko-Biała stanowi jedno miasto dopiero od 1951 r., kiedy to nastąpiło administracyjne połączenie Bielska i Białej. Do tego czasu były to dwa sąsiednie miasta - rozwijające się osobno, ale mające także wiele ze sobą wspólnego.

Bielsko, starsze od Białej, w XIII w. powiązane było ze szlakiem solnym, a następnie rozwinęło się dzięki sukiennictwu i handlowi wełną. Pierwsza wzmianka o Żydach w Bielsku pochodzi z 1653 r. i mówi o osobie pochodzenia żydowskiego, która handlowała tam wódką i pobierała myto. W 1713 r. Karol VI - Bielsko należało wówczas do monarchii austriackiej - wydał edykt tolerancyjny. Zezwalał on Żydom na osiedlanie się na tych terenach - po opłaceniu specjalnego podatku. Jednakże przeprowadzony w 1737 r. spis płatników podatku tolerancyjnego w Bielsku wykazał tylko jedną osobę - Józefa Mojżesza.

W połowie XVIII w. Bielsko stało się ważnym ośrodkiem handlu tekstyliami - zwłaszcza z terenami wschodnimi. Wówczas to do miasta zaczęła napływać ludność żydowska - głównie z Moraw i Dolnego Śląska, w 1781 r. w mieście zarejestrowanych było już 11 rodzin żydowskich. Dzięki Patentowi Tolerancyjnemu, wydanemu w 1781 r. przez cesarza Józefa II, Żydzi otrzymali gwarancję swobody wyznawania religii. Edykt nadał im także prawo wykonywania wolnych zawodów, mogli oni odtąd trudnić się ponadto rzemiosłem, zakładać fabryki i manufaktury. Znaczący był fakt, iż ten sam edykt zobowiązał Żydów zamieszkujących Śląsk Cieszyński do nauczenia się języka niemieckiego i używania go w sprawach nie dotyczących życia prywatnego i kwestii kultu. Kilka lat później Żydzi zostali dodatkowo zobowiązani do przybrania niemieckich imion i nazwisk - był to początek asymilacji ludności żydowskiej zamieszkującą Bielsko z pozostałymi mieszkańcami miasta.

Liczba żydowskich mieszkańców Bielska rosła systematycznie - w 1790 r. było ich 86, a w 1837 r. - 427. Była to już na tyle znacząca grupa, że rozpoczęła działania zmierzające do uniezależnienia się od cieszyńskiej gminy, pod którą jak dotąd podlegała. W 1839 r. został otworzony w Bielsku pierwszy dom modlitwy. Ważny dla bielskich Żydów był również wydany w 1849 r. patent cesarski; przyznał on żydowskim związkom religijnym prawo samodzielnego zarządzania swymi sprawami. W tym samym roku bielscy Żydzi uzyskali zgodę na założenie własnego cmentarza i na odprawianie przez cieszyńskiego rabina nabożeństw religijnych w domu modlitwy w Bielsku. Trzy lata później ludność żydowska w Bielsku otrzymała prawo prowadzenia własnych ksiąg metrykalnych i została zwolniona z opłat na utrzymanie cieszyńskiego rabina. Wszystkie te fakty posłużyły jako argumenty "za" przy składaniu prośby przed Ministerstwem Kultu i Oświecenia w Wiedniu o zgodę na założenie Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Bielsku. Zgoda została wydana w 1864 r., a rok później Rząd Krajowy w Opawie zatwierdził powstanie samodzielnej gminy.

Pierwszym prezesem Zarządu, który stanął na czele nowopowstałej gminy, był Beniamin Holländer. Zarówno on, jak i jego następcy, piastowali ów urząd przez wiele kolejnych lat; zapewniło to stabilizację i bardzo dobrą organizację w gminie. Zaś pierwszym rabinem Bielska został powołany na to stanowisko w 1864 r. dr Lazar Frankfurter. Bielska gmina była prowadzona przez wielu postępowych rabinów. Jednak by zatrzymać w Bielsku także ortodoksyjnych Żydów, udostępniono im specjalny dom modlitwy i utrzymywano podrabina, który pełnił funkcje rabinackie tylko dla ortodoksyjnych członków gminy. W latach 1890-1928 funkcję tą pełnił Menachem Mendel Stern.

W 1879 r. Zarząd gminy podjął decyzję o budowie synagogi dla bielskich Żydów. Jej budowa trwała w latach 1890-1891, a czuwał nad nią architekt Karol Korn. Bielska synagoga reprezentowała styl mauretański i wzorowana była na świątyni budapesztańskiej; w jej wnętrzu ustawiono organy (mieściła się przy obecnej ul. Mickiewicza).

Bielska społeczność żydowska była niezwykle aktywna na każdym polu działalności. Utrzymywała bliskie i bardzo dobre stosunki z władzami gmin ewangelickich. Zakładała organizacje: akademickie - Jüdisch-akademische Ferialverbingung "Emunah", artystyczne - Jüdisch-literarischer Verein, samopomocowe - Israelitischer Hilfs und Krankenverein, charytatywne - Związek Pogrzebowy Chewra Kadisza. To w Bielsku w 1889 r. powstała pierwsza na terenie Austrii paramasońska organizacja Bielitz Humanitätsverin B'nei B'rith, czyli Loża Austrii. W 1914 r. został założony w Bielsku oddział Haszomer Hacair, który miał za zadanie przygotowywać młodzież do emigracji do Palestyny. Gmina prowadziła żydowską pięcioklasową szkołę powszechną, przedszkole, Zakład Nauk Judaistycznych i Języka Hebrajskiego, bibliotekę im. Samuela Halbersteina, wydawała własną prasę. Na polu gospodarczym ludność żydowska także była bardzo aktywna. Żydzi zaczęli zakładać pierwsze fabryki już w latach 30-tych XIX w.; posiadali m.in. 3 fabryki sukna i farbiarnię. W dwudziestoleciu międzywojennym 49,1% bielskich Żydów wykonywało wolny zawód lub było właścicielem zakładu produkcyjnego, 23,2% było pracownikami umysłowymi, a 12,4% robotnikami. W życiu politycznym Bielska Żydzi zaznaczyli swój udział posiadając przez wiele lat swych przedstawicieli w Radzie Miejskiej.

W parze z aktywnością w życiu codziennym szedł wzrost liczby ludności pochodzenia żydowskiego, która zamieszkiwała Bielsko. W 1880 r. było to 1660 osób (stanowiło to 12,7% ogółu mieszkańców), w 1890 r. - 2460 (14,8%), w 1910 r. - 3024 (16,3%), w 1921 r. - 3982 (20,1%), w 1928 r. - 4520 (19,9%), a w roku wybuchu II wojny światowej liczba ta przekroczyła 5 tys. osób.

Biała, sąsiednia miejscowość Bielska, rozwijała się jako osada rzemieślniczo-rolnicza. Pierwsza wzmianka o ludności żydowskiej w Białej pochodzi z 1697 r. i jest niezwykle oryginalna. Mianowicie wzmianką tą jest zeznanie beskidzkiego zbójnika Mateusza Klimczaka, który zeznał, iż zrabowane przedmioty sprzedawał "Żydowi nad Białą". Następna informacja o Żydach w Białej jest datowana na 1715 r. i mówi o Jakubie Lazarowiczu, dzierżawiącym browary w Białej i Lipniku. Do 1723 r. mieszkały tu 2 lub 3 rodziny żydowskie, trudniące się głównie dzierżawą browarów i szynków.

W połowie XVIII w. na 500 mieszkańców Białej - 100 było pochodzenia żydowskiego. Ludność ta posiadała sąd żydowski, bożnicę, cmentarz, stałego rabina, a także własną gminę, która zajmowała się kwestiami religijnymi i finansowymi. Jednak w 1765 r. sąd asesorski zarządził wypędzenie Żydów z Białej i zakazał im powrotu. Decyzja ta miała swe korzenie w konflikcie między władzami miasta, które sprowadzały doń Żydów mając z tego zysk a mieszczanami Białej, którym polityka ta nie odpowiadała.

Żydzi do Białej powrócili już w 1805 r. - wówczas jeszcze nielegalnie (zakaz osiedlania przetrwał do 1848 r.). Ich liczba stopniowo rosła - aż do 270 osób w 1870 r. W pobliskim Lipniku w 1849 r. został założony cmentarz, a w 1872 r. bialskim Żydom udało się wydzielić z oświęcimskiej gminy własną Gminę Wyznaniową Lipnik - Biała. Własną synagogę, której budowę nadzorował Karol Korn, otrzymali w 1889 r. (mieściła się przy obecnej ul. Krakowskiej).

W okresie przedwojennym - w 1938 r. - liczba mieszkańców pochodzenia żydowskiego w Białej wyniosła 3943 osoby.

Podczas drugiej wojny światowej Żydzi z Bielska i Białej zostali wysiedleni do Białej, w okolice między cmentarzem a synagogą; w 1940 r. niemieckie władze okupacyjne utworzyły w tym miejscu getto. Jego stopniowa likwidacja i wywożenie jego mieszkańców do KL Auschwitz-Birkenau miała miejsce w latach 1942-1943. 13 września 1939 r. Niemcy zniszczyli synagogę w Bielsku - ocalały tylko fundamenty i część piwniczna. Dzień później hitlerowcy spalili także bialską świątynię.