Cmentarz żydowski w obrębie przedwojennych ulic Surażskiej, Mińskiej, Sosnowej i Odeskiej został założony według różnych źródeł w 1752, 1761, 1764 lub 1766 r. Wiadomo, że w 1752 r. Adam Ochremowicz i Marcin Adamczuk sprzedali kahałowi białostockiemu grunt z przeznaczeniem "na mogiłki żydowskie".

Cmentarz "na przedmieściu suraskim" wzmiankowano m.in. w Inwentarzu z 1772 r.: "W południowej części miasta ( ...) między cmentarzem luterskim a prawosławnym św. Magdaleny znajduje się wielki, gęsto zadrzewiony cmentarz żydowski. (...) Kierkut, czyli mogiłki żydowskie wkoło dylami oparkanione"". Pod koniec XVIII w. cmentarz zajmował działkę o powierzchni ok. 0.8 ha, na planie zbliżonym do nieregularnego prostokąta.

Cmentarz służył jako miejsce pochówku do 1890 r., kiedy - w związku z zapełnieniem oraz powszechną w XIX w. tendencją do przenoszenia miejsc pochówku poza teren zabudowany - utworzono cmentarz przy ul. Wschodniej. W okresie międzywojennym cmentarz był otoczony kamiennym murem, posiadał ozdobną bramę, jego powierzchnia wynosiła ok. 2 ha.

Cmentarz na planie Białegostoku z 1935 r. Źródło: www.mapywig.org.

Jan Glinka, archiwista i historyk Białegostoku, w notatce z 1938 r. tak opisał cmentarz: "Od bramy wejściowej w kierunku południowym, z nachyleniem ku zachodowi równolegle do ulicy Mińskiej (jej odcinka prostego), przez cały cmentarz ciągnie się pasmo grobów rabinów, względnie Żydów najważniejszych. Blisko bramy na początku wzgórza jest grób rabina Kalmana, syna Mojżesza Józefa. Napis na kamieniu wymienia jego imię, imię ojca, informację, że prowadził wyższą szkołę rabinacką, wreszcie, że zmarł w 1789 r. W tym samym pasmie, ale już w głębi cmentarza, gdzie wzgórze zaczyna się obniżać, jest grób Izaaka Zabłudowskiego zmarłego w 1865 roku. Nagrobek składa się z czterech płyt, pokrytych bogatymi płaskorzeźbami w stylu empire i rokoko. Płaskorzeźby przedstawiały budowle ufundowane przez zmarłego: bóżnicę przy ulicy Żydowskiej, szpital żydowski przy ul. Pierackiego. W tymże pasmie znajduje się grób Mojżesza Wolfa, rabina cadyka zmarłego w 1830 roku. Wąska płyta granitowa wmurowana w grobowiec rabina Wolfa nosi ślady przebudowy w pocz. XX w. Płyta bez zmian. W r. 1920 podczas inwazji bolszewickiej, chowano na starym cmentarzu z powodu obaw prowadzenia pogrzebów do oddalonego cmentarza nowego. Pochowano wówczas na star. cmentarzu około 50 zwłok, w zachodniej jego części, w stronie ulicy Odeskiej".

Podczas drugiej wojny światowej Niemcy częściowo zdewastowali cmentarz. Po zakończeniu wojny obiekt stopniowo niszczał - kradziono nagrobki, na jego teren wywożono śmieci i piach z okolicznych budów. Decyzją władz w latach 1959-1961 cmentarz został zasypany - urządzono na nim Park Centralny i wzniesiono Białostocki Teatr Lalek. Część macew wykorzystano do budowy murków przy Rynku Kościuszki oraz wyłożenia fontanny przy ul. Legionowej. Niemal wszystkie naziemne ślady cmentarza - poza pozostawioną jedną macewą - uległy zatarciu. Niektóre odnalezione i odzyskane nagrobki (m.in. z wzmiankowanych uprzednio murków i fontanny) przewieziono na cmentarz przy ul. Wschodniej.

tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
D. Stankiewicz, Żydowskie cmentarze, miejsca egzekucji, zbiorowe mogiły wojenne, [w:] D. Boćkowski, E. Rogalewska, J. Sadowska, Kres świata białostockich Żydów, Białystok 2013.
T. Wiśniewski, Cmentarze żydowskie w Białymstoku, [w:] Studia Podlaskie, t. II, red. H. Parafianowicz, J. Urwanowicz, A. Wyczański, Białystok 1989.