Cmentarz przy placu Mordechaja Tenenbauma (zwany też cmentarzem przy ul. Żabiej) jest jednym z kilku - obok Augustowa, Kielc i Legionowa - cmentarzy żydowskich, założonych w latach Zagłady w obrębie getta.

Cmentarz powstał przy ulicy Żabiej, w rejonie pustych placów i ogrodów. Funkcjonował od 1 sierpnia 1941 r., to jest od zamknięcia getta przez Niemców. Do tego czasu od momentu wkroczenia Niemców do Białegostoku (27 czerwca 1941 r.), pochówki odbywały się na terenie nieczynnego od około 1890 r. cmentarza żydowskiego przy ul. Sosnowej, na Przedmieściu Suraskim. Niemcy nie zezwolili bowiem na przejścia konduktów żałobnych przez całe miasto na cmentarz przy ulicy Wschodniej.

Od początku sierpnia 1941 r., poza kilkoma wyjątkami, pogrzeby odbywały się na cmentarzu gettowym. Większość nagrobków - macew na cmentarzu była anonimowa. Po pobieżnym zidentyfikowaniu zwłok chowano je w oddzielnych, zaś w okresie akcji przesiedleńczych, wzmożonego terroru i dużej śmiertelności w zbiorowych mogiłach. Tu spoczęły prochy 3 500 ofiar, w tym wiceprezydenta miasta dr. Aleksandra Rajgrodzkiego, redaktora naczelnego "Dos Naje Łebn" Pejsacha Kapłana, wybitnego historyka Abrahama Samuela Herszberga, dr Franki Horowic, Cwi Widera, bojowników i bohaterów: Icchoka Malmeda, Zwi Mersika i wielu innych. Tu zdołano pochować 71 bojowców wyciągniętych z bunkra i rozstrzelanych podczas powstania w getcie. Jak pisał Bernard Mark, na terenie getta działała Chewra Kadisza; święte Bractwo Pogrzebowe (według źródeł istniało od 1766 r.), które zajmowało się zgodnym z tradycją urządzaniem pochówków.

Bractwo Pogrzebowe funkcjonowało aż do ostatecznej likwidacji getta w dniu 16 sierpnia 1943 r. Podczas lutowego wysiedlenia tegoż roku, członkowie Bractwa nie podlegali wysiedleniu. Bractwo subwencjonowane było przez Judenrat. Członków Bractwa widywano, gdy wozili specjalnym wózkiem tarę, aparat do lewatywy i inne naczynia służące do mycia zwłok. Świadek tamtych dni Jan Kuriański wspomina: "W dniu 4 października zmarł w domu śmiercią naturalną (takich określano, że zmarli "śmiercią luksusową", w łóżku - przyp. T. W.) mój dziadek Abram Kuriański. Wkrótce po stwierdzeniu zgonu przybyli członkowie Bractwa Pogrzebowego, którzy zgodnie z tradycją znieśli zwłoki dziadka z tapczanu i położyli na usłanej słomą podłodze i nakryli. Mycie ciała zmarłego odbyło się na desce obitej blachą na podwórzu, następnie członkowie bractwa włożyli zwłoki do uszytego z prześcieradła tzw. śmiertelnego ubrania (hebr. tachrichim). W normalnych warunkach tego rodzaju ubranie szyta z nowego płótna. Przypuszczalnie następnego dnia zwłoki dziad-ka umieszczono na noszach i zaniesiono na cmentarz gettowy i tam pochowano. Zamiast normalnej macewy wypaliłem gorącym drutem na desce imię, nazwisko i "datę śmierci dziadka, którą postawiłem na usypanym grobie". Pomimo trudnych warunków członkowie Bractwa Pogrzebowego starali się, aby przestrzegać odwiecznych wymogów religijnych judaizmu i dopilnowali, aby teren cmentarza jako miejsce święte był odizolowany ód innych mieszkalnych kwartałów getta. Teren cmentarza był ogrodzony drutem i, częściowo, drewnianym parkanem. Nagrobki - macewy były niewielkie i prymitywne, głównie ziemne; obłożone darnią lub ramą, najczęściej z 4 desek. Zaledwie kilkanaście wykonanych było z kamienia: zlepieńca, piaskowca, a nawet z betonu. Najczęściej zaopatrzone były w drewniane tabliczki z nazwiskiem osoby zmarłej. Wiele macew było drewnianych. Na przykład nagrobek Icchoka Malmeda wykonany był z deski, na której widniał napis: "Bohaterowi - Cześć". Wspomina Edward Kisler - "Borys": "Na frontonie większości mogił były wkopane deski bardzo często z półkolistym zwieńczeniem, jak u normalnych macew. Na deskach tych znajdowały się dane personalne...". Z kolei obecny na terenie cmentarza we wrześniu 1944 r. Anatol Leszczyński zaobserwował wyraźnie regularny układ mogił. Macewy były niewielkie i sprawiały wrażenie miniatur.

Po wyzwoleniu Białegostoku przybyło do miasta 1 085 Żydów, z tej liczby 900 rodowitych białostoczan. Tych, którzy przeżyli getto, było zaledwie 260 23. W szybkim tempie uporządkowano rejon cmentarza gettowego. Jego obszar został poszerzony w latach 1945-1949 poprzez wykupienie prywatnych działek, a następnie ogrodzony kamienno-ceglanym murem. Do cmentarza prowadziła brama. Uratowani z pożogi wojennej wznosili na terenie cmentarza symboliczne macewy ku czci uśmierconych z najbliższych i dalszych rodzin. Były partyzant Kałmen Barakin postawił piękną macewę dla swojej zgładzonej rodziny. 12 lipca 1946 r. odbył się pogrzeb 3 cchaluców (pionierów) z kibucu "Gordonia", którzy zostali zamordowani 5 lipca tegoż roku przez członków "reakcyjnego podziemia". Byli to A. Kuszel. A. Brudnicki i A. Sztejnberg. Ostatni pogrzeb odbył się - jak relacjonuje Welwel Halperin - w styczniu 1947 r. Pochowano wówczas zamordowanego Żyda z Brańska, Chaima Finkelsztejna. W tym czasie pobudowano na terenie cmentarza wiele pomników symbolizujących martyrologię Żydów białostockich. Odsłoniętoo pomniki ku czci ofiar getta, bojowników powstania w getcie, harcerzy z getta - chaluców, mauzoleum upamiętniające walki partyzantów Żydów i wielu innych. Podczas uroczystości w rocznicę powstania w getcie obecni byli przedstawiciele władz politycznych, magistrackich i wojskowych. Podczas uroczystości gettowych w 1948 r. przemawiał m.in. wojewoda Stefan Dybowski, prezydent miasta Krzewniak i inni. 16 sierpnia 1945 r. odsłonięto na cmentarzu pomnik ku pamięci ofiar getta. Obelisk o wysokości ok. 1,5 m zwieńczony był symbolem gwiazdy Dawida (Magen Dawid). Na kamieniu wyryto tekst w języku żydowskim (jidysz): "Pamięci 60 000 żydowskich Braci getta białostockiego zamordowanych przez Niemców - poświęca resztka pozostałych przy życiu Żydów". Z boku, poniżej w języku hebrajskim napis: "Am Israel Chaj" (hebr., Naród Izraela żyje).

Kolejny pomnik odsłonięto w trzecią rocznicę wybuchu powstania w getcie, 16 sierpnia 1947 r. Był to pomnik bojowników powstania w getcie. Ponieważ podczas ekshumacji nie udało się oddzielić bojowników od innych męczenników getta, pogrzebano w zbiorowej mogile 125 osób. Wy-soki 6-7-metrowy obelisk zwieńczony symbolem Gwiazdy Dawida z żółtego metalu. Do obelisku przylegał długi 8-10-metrowy grób obramowany betonem.. Na obelisku znajdował się napis w języku żydowskim: "Bratnia mogiła męczenników getta białostockiego, którzy padli w walce przeciwko hitlerowskim najeźdźcom - mordercom, za wolność i honor narodu żydowskiego 16.VI11.1943 r." Na jednym z boków obelisku znajdował się napis w języku żydowskim, hebrajskim i polskim: "Tu spoczywa 125 osób, 70 bojowników getta białostockiego i 55 męczenników zamordowanych przez siepaczy, w tym 108 mężczyzn, 12 kobiet, 4 dzieci, 1 niemowlę". Najokazalszym pomnikiem było odsłonięte w piątą rocznicę wybuchu powstania w getcie mauzoleum, poświęcone pamięci bojowników getta i partyzantów żydowskich w oddziale "Forojs". Swoim wyglądem przypominało pawilon o wymiarach 2,5 x 10 m, którego środek stanowiła żelbetowa konstrukcja wsparta na kolumnach i przykryta synagogalną kopułą. W dwie frontowe ścianki mauzoleum wmurowane były tablice w języku żydowskim. Lewa (od strony patrzącego) upamiętniała bojowników i bohaterów getta: odnotowane były nazwiska m.in. Daniela Moszkowicza, Mordechaja Tenebauma-Tamarofa, Judyty Nowogrodzkiej, Eliahu Boraksa, Icchoka Malmeda i innych. Tablica z prawej strony ku pamięci partyzantów wymieniała nazwy miasteczek z których wywodzili się członkowie oddziału "Forojs": Krynek, Knyszyna, Brańska, Supraśla i innych. Mauzoleum posiadało dwie boczne ścianki. Służyły one do zawieszania tabliczek pamiątkowych całych rodzin i pojedynczych osób.

Na uroczystości odsłonięcia mauzoleum obecni byli przedstawiciele Centralnej Komisji Żydów w Polsce, Związku Literatów Żydów; przedstawiciel "społeczności palestyńskiej" Ungler; delegat Żydów francuskich Slowes; dyrektor AJDC z USA, reprezentant Kongregacji Wyznaniowej dr Szczyglic. Przybyła także ekipa żydowskiej spółdzielni filmowej, która sfilmowała przebieg uroczystości".

Jak relacjonował Anatol Leszczyński, podczas jego pobytu na terenie cmentarza w 1959 r. panował tam idealny porządek. Cmentarz zamknięty był na kłódkę. Klucz znajdował się u mieszkającego w pobliżu dozorcy Na jednej z macew widniał napis w języku żydowskim: "Wyjeżdżam z Białegostoku, pozostawiam, to co miałem najdroższego...". We wrześniu 1967 r. cmentarz nie był już strzeżony, w murze znajdowały się dziury jego teren był zaniedbany. W tych latach "opiekowała się" formalnie cmentarzem organizacja młodzieżowa dawnej fabryki pluszu przy ul. Świętojańskiej (ul. Nowotki). Cmentarz gettowy, który był "relikwią wszystkich Żydów" i który był pieczołowicie doglądany przez tych nielicznych, którzy mieszkali w Białymstoku, został zlikwidowany na początku lat 70-tych. Pomiędzy 25 lutego a 5 kwietnia 1971 r. zlikwidowano cmentarz, o którym, o ironio, pisano: "że pod opieką rycerskiego polskiego narodu pozostaje najdroższe .co posiadamy: prochy naszych bohaterów i męczenników". Ekshumację przeprowadził Dział Budowy Zarządu Zieleni Miejskiej. Informację o ekshumacji i likwidacji cmentarza podała prasa białostocka. Na nic zdały się interwencje na najwyższych szczeblach. Zasadniczym powodem likwidacji miała być budowa nowej dzielnicy mieszkaniowej (która była już zbudowana). Szczątki ekshumowanych 3 500 osób (w tym dziecięce), złożono do drewnianych trumien i pochowano w zbiorowej mogile.

Sprawa likwidacji cmentarza pojawiła się już w 1953 r. Przedstawiciele Zarządu Głównego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów, G. Smolar i D. Sfard, argumentowali, że jest to "Cmentarz zabytkowy i stanowi przedmiot szczególnego pietyzmu i czci (....) cmentarz ten stanowi relikwie narodowe..." Sprawę zażegnał ówczesny dyrektor Żydowskiego Instytutu Historycznego prof. Bernard Mark, oraz Salo Fiszgrund. Sprawa "odżyła" w 1962 r. W dniu 22 maja tego roku członek PZPR Hersz Hakmajer stwierdził, że jest to cmentarz zabytkowy i jedyny na świecie w swoim rodzaju. W 1970 r. Przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej ostatecznie podjął decyzję o zamknięciu, likwidacji i przeznaczenia terenu cmentarza pod zalesienie, cmentarza, który sam zwał wcześniej "Cmentarzem Ofiar Terroru". Jedynym świadectwem po cmentarzu gettowym stała się płyta świadcząca o bestialstwie okupanta, postawiona w 1971 r., oraz resztki muru. Zniknęły macewy i mauzoleum. Macewy, które miały być wykorzystane w charakterze lapidarium, uległy zniszczeniu.

W 1993 r., w pięćdziesiątą rocznicę powstania w getcie, władze miasta uporządkowały niezabudowany fragment cmentarza, a w 2003 r. ustawiono na nim oryginalny, odnaleziony obelisk. W 2008 r. plac otrzymał imię Mordechaja Tenenbauma - przywódcy powstania w getcie białostockim.

Tekst: dr Tomasz Wiśniewski
Tekst stanowi zaktualizowaną wersję artykułu T. Wiśniewskiego, Cmentarze żydowskie w Białymstoku, [w:] Studia Podlaskie, t. II, red. H. Parafianowicz, J. Urwanowicz, A. Wyczański, Białystok 1989 (wersja oryginalna dostępna na stronie https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/4348/1/Studia_Podlaskie_2_Wisniewski.pdf ).
Polecamy odwiedzenie strony www.jewishbialystok.pl