Kliknij, aby dodaæ stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieæ księga gości napisz do nas
BIA£YSTOK (Plac Mordechaja Tenenbauma)

Cmentarz przy placu Mordechaja Tenenbauma (zwany te¿ cmentarzem przy ul. ¯abiej) jest jednym z kilku - obok Augustowa, Kielc i Legionowa - cmentarzy ¿ydowskich, za³o¿onych w latach Zag³ady w obrêbie getta.

Cmentarz powsta³ przy ulicy ¯abiej, w rejonie pustych placów i ogrodów. Funkcjonowa³ od 1 sierpnia 1941 r., to jest od zamkniêcia getta przez Niemców. Do tego czasu od momentu wkroczenia Niemców do Bia³egostoku (27 czerwca 1941 r.), pochówki odbywa³y siê na terenie nieczynnego od oko³o 1890 r. cmentarza ¿ydowskiego przy ul. Sosnowej, na Przedmie¶ciu Suraskim. Niemcy nie zezwolili bowiem na przej¶cia konduktów ¿a³obnych przez ca³e miasto na cmentarz przy ulicy Wschodniej.

Od pocz±tku sierpnia 1941 r., poza kilkoma wyj±tkami, pogrzeby odbywa³y siê na cmentarzu gettowym. Wiêkszo¶æ nagrobków - macew na cmentarzu by³a anonimowa. Po pobie¿nym zidentyfikowaniu zw³ok chowano je w oddzielnych, za¶ w okresie akcji przesiedleñczych, wzmo¿onego terroru i du¿ej ¶miertelno¶ci w zbiorowych mogi³ach. Tu spoczê³y prochy 3 500 ofiar, w tym wiceprezydenta miasta dr. Aleksandra Rajgrodzkiego, redaktora naczelnego "Dos Naje £ebn" Pejsacha Kap³ana, wybitnego historyka Abrahama Samuela Herszberga, dr Franki Horowic, Cwi Widera, bojowników i bohaterów: Icchoka Malmeda, Zwi Mersika i wielu innych. Tu zdo³ano pochowaæ 71 bojowców wyci±gniêtych z bunkra i rozstrzelanych podczas powstania w getcie. Jak pisa³ Bernard Mark, na terenie getta dzia³a³a Chewra Kadisza; ¶wiête Bractwo Pogrzebowe (wed³ug ¼róde³ istnia³o od 1766 r.), które zajmowa³o siê zgodnym z tradycj± urz±dzaniem pochówków.

Bractwo Pogrzebowe funkcjonowa³o a¿ do ostatecznej likwidacji getta w dniu 16 sierpnia 1943 r. Podczas lutowego wysiedlenia tego¿ roku, cz³onkowie Bractwa nie podlegali wysiedleniu. Bractwo subwencjonowane by³o przez Judenrat. Cz³onków Bractwa widywano, gdy wozili specjalnym wózkiem tarê, aparat do lewatywy i inne naczynia s³u¿±ce do mycia zw³ok. ¦wiadek tamtych dni Jan Kuriañski wspomina: "W dniu 4 pa¼dziernika zmar³ w domu ¶mierci± naturaln± (takich okre¶lano, ¿e zmarli "¶mierci± luksusow±", w ³ó¿ku - przyp. T. W.) mój dziadek Abram Kuriañski. Wkrótce po stwierdzeniu zgonu przybyli cz³onkowie Bractwa Pogrzebowego, którzy zgodnie z tradycj± znie¶li zw³oki dziadka z tapczanu i po³o¿yli na us³anej s³om± pod³odze i nakryli. Mycie cia³a zmar³ego odby³o siê na desce obitej blach± na podwórzu, nastêpnie cz³onkowie bractwa w³o¿yli zw³oki do uszytego z prze¶cierad³a tzw. ¶miertelnego ubrania (hebr. tachrichim). W normalnych warunkach tego rodzaju ubranie szyta z nowego p³ótna. Przypuszczalnie nastêpnego dnia zw³oki dziad-ka umieszczono na noszach i zaniesiono na cmentarz gettowy i tam pochowano. Zamiast normalnej macewy wypali³em gor±cym drutem na desce imiê, nazwisko i "datê ¶mierci dziadka, któr± postawi³em na usypanym grobie". Pomimo trudnych warunków cz³onkowie Bractwa Pogrzebowego starali siê, aby przestrzegaæ odwiecznych wymogów religijnych judaizmu i dopilnowali, aby teren cmentarza jako miejsce ¶wiête by³ odizolowany ód innych mieszkalnych kwarta³ów getta. Teren cmentarza by³ ogrodzony drutem i, czê¶ciowo, drewnianym parkanem. Nagrobki - macewy by³y niewielkie i prymitywne, g³ównie ziemne; ob³o¿one darni± lub ram±, najczê¶ciej z 4 desek. Zaledwie kilkana¶cie wykonanych by³o z kamienia: zlepieñca, piaskowca, a nawet z betonu. Najczê¶ciej zaopatrzone by³y w drewniane tabliczki z nazwiskiem osoby zmar³ej. Wiele macew by³o drewnianych. Na przyk³ad nagrobek Icchoka Malmeda wykonany by³ z deski, na której widnia³ napis: "Bohaterowi - Cze¶æ". Wspomina Edward Kisler - "Borys": "Na frontonie wiêkszo¶ci mogi³ by³y wkopane deski bardzo czêsto z pó³kolistym zwieñczeniem, jak u normalnych macew. Na deskach tych znajdowa³y siê dane personalne...". Z kolei obecny na terenie cmentarza we wrze¶niu 1944 r. Anatol Leszczyñski zaobserwowa³ wyra¼nie regularny uk³ad mogi³. Macewy by³y niewielkie i sprawia³y wra¿enie miniatur.

Po wyzwoleniu Bia³egostoku przyby³o do miasta 1 085 ¯ydów, z tej liczby 900 rodowitych bia³ostoczan. Tych, którzy prze¿yli getto, by³o zaledwie 260 23. W szybkim tempie uporz±dkowano rejon cmentarza gettowego. Jego obszar zosta³ poszerzony w latach 1945-1949 poprzez wykupienie prywatnych dzia³ek, a nastêpnie ogrodzony kamienno-ceglanym murem. Do cmentarza prowadzi³a brama. Uratowani z po¿ogi wojennej wznosili na terenie cmentarza symboliczne macewy ku czci u¶mierconych z najbli¿szych i dalszych rodzin. By³y partyzant Ka³men Barakin postawi³ piêkn± macewê dla swojej zg³adzonej rodziny. 12 lipca 1946 r. odby³ siê pogrzeb 3 cchaluców (pionierów) z kibucu "Gordonia", którzy zostali zamordowani 5 lipca tego¿ roku przez cz³onków "reakcyjnego podziemia". Byli to A. Kuszel. A. Brudnicki i A. Sztejnberg. Ostatni pogrzeb odby³ siê - jak relacjonuje Welwel Halperin - w styczniu 1947 r. Pochowano wówczas zamordowanego ¯yda z Brañska, Chaima Finkelsztejna. W tym czasie pobudowano na terenie cmentarza wiele pomników symbolizuj±cych martyrologiê ¯ydów bia³ostockich. Ods³oniêtoo pomniki ku czci ofiar getta, bojowników powstania w getcie, harcerzy z getta - chaluców, mauzoleum upamiêtniaj±ce walki partyzantów ¯ydów i wielu innych. Podczas uroczysto¶ci w rocznicê powstania w getcie obecni byli przedstawiciele w³adz politycznych, magistrackich i wojskowych. Podczas uroczysto¶ci gettowych w 1948 r. przemawia³ m.in. wojewoda Stefan Dybowski, prezydent miasta Krzewniak i inni. 16 sierpnia 1945 r. ods³oniêto na cmentarzu pomnik ku pamiêci ofiar getta. Obelisk o wysoko¶ci ok. 1,5 m zwieñczony by³ symbolem gwiazdy Dawida (Magen Dawid). Na kamieniu wyryto tekst w jêzyku ¿ydowskim (jidysz): "Pamiêci 60 000 ¿ydowskich Braci getta bia³ostockiego zamordowanych przez Niemców - po¶wiêca resztka pozosta³ych przy ¿yciu ¯ydów". Z boku, poni¿ej w jêzyku hebrajskim napis: "Am Israel Chaj" (hebr., Naród Izraela ¿yje).

Kolejny pomnik ods³oniêto w trzeci± rocznicê wybuchu powstania w getcie, 16 sierpnia 1947 r. By³ to pomnik bojowników powstania w getcie. Poniewa¿ podczas ekshumacji nie uda³o siê oddzieliæ bojowników od innych mêczenników getta, pogrzebano w zbiorowej mogile 125 osób. Wy-soki 6-7-metrowy obelisk zwieñczony symbolem Gwiazdy Dawida z ¿ó³tego metalu. Do obelisku przylega³ d³ugi 8-10-metrowy grób obramowany betonem.. Na obelisku znajdowa³ siê napis w jêzyku ¿ydowskim: "Bratnia mogi³a mêczenników getta bia³ostockiego, którzy padli w walce przeciwko hitlerowskim naje¼d¼com - mordercom, za wolno¶æ i honor narodu ¿ydowskiego 16.VI11.1943 r." Na jednym z boków obelisku znajdowa³ siê napis w jêzyku ¿ydowskim, hebrajskim i polskim: "Tu spoczywa 125 osób, 70 bojowników getta bia³ostockiego i 55 mêczenników zamordowanych przez siepaczy, w tym 108 mê¿czyzn, 12 kobiet, 4 dzieci, 1 niemowlê". Najokazalszym pomnikiem by³o ods³oniête w pi±t± rocznicê wybuchu powstania w getcie mauzoleum, po¶wiêcone pamiêci bojowników getta i partyzantów ¿ydowskich w oddziale "Forojs". Swoim wygl±dem przypomina³o pawilon o wymiarach 2,5 x 10 m, którego ¶rodek stanowi³a ¿elbetowa konstrukcja wsparta na kolumnach i przykryta synagogaln± kopu³±. W dwie frontowe ¶cianki mauzoleum wmurowane by³y tablice w jêzyku ¿ydowskim. Lewa (od strony patrz±cego) upamiêtnia³a bojowników i bohaterów getta: odnotowane by³y nazwiska m.in. Daniela Moszkowicza, Mordechaja Tenebauma-Tamarofa, Judyty Nowogrodzkiej, Eliahu Boraksa, Icchoka Malmeda i innych. Tablica z prawej strony ku pamiêci partyzantów wymienia³a nazwy miasteczek z których wywodzili siê cz³onkowie oddzia³u "Forojs": Krynek, Knyszyna, Brañska, Supra¶la i innych. Mauzoleum posiada³o dwie boczne ¶cianki. S³u¿y³y one do zawieszania tabliczek pami±tkowych ca³ych rodzin i pojedynczych osób.

Na uroczysto¶ci ods³oniêcia mauzoleum obecni byli przedstawiciele Centralnej Komisji ¯ydów w Polsce, Zwi±zku Literatów ¯ydów; przedstawiciel "spo³eczno¶ci palestyñskiej" Ungler; delegat ¯ydów francuskich Slowes; dyrektor AJDC z USA, reprezentant Kongregacji Wyznaniowej dr Szczyglic. Przyby³a tak¿e ekipa ¿ydowskiej spó³dzielni filmowej, która sfilmowa³a przebieg uroczysto¶ci".

Jak relacjonowa³ Anatol Leszczyñski, podczas jego pobytu na terenie cmentarza w 1959 r. panowa³ tam idealny porz±dek. Cmentarz zamkniêty by³ na k³ódkê. Klucz znajdowa³ siê u mieszkaj±cego w pobli¿u dozorcy Na jednej z macew widnia³ napis w jêzyku ¿ydowskim: "Wyje¿d¿am z Bia³egostoku, pozostawiam, to co mia³em najdro¿szego...". We wrze¶niu 1967 r. cmentarz nie by³ ju¿ strze¿ony, w murze znajdowa³y siê dziury jego teren by³ zaniedbany. W tych latach "opiekowa³a siê" formalnie cmentarzem organizacja m³odzie¿owa dawnej fabryki pluszu przy ul. ¦wiêtojañskiej (ul. Nowotki). Cmentarz gettowy, który by³ "relikwi± wszystkich ¯ydów" i który by³ pieczo³owicie dogl±dany przez tych nielicznych, którzy mieszkali w Bia³ymstoku, zosta³ zlikwidowany na pocz±tku lat 70-tych. Pomiêdzy 25 lutego a 5 kwietnia 1971 r. zlikwidowano cmentarz, o którym, o ironio, pisano: "¿e pod opiek± rycerskiego polskiego narodu pozostaje najdro¿sze .co posiadamy: prochy naszych bohaterów i mêczenników". Ekshumacjê przeprowadzi³ Dzia³ Budowy Zarz±du Zieleni Miejskiej. Informacjê o ekshumacji i likwidacji cmentarza poda³a prasa bia³ostocka. Na nic zda³y siê interwencje na najwy¿szych szczeblach. Zasadniczym powodem likwidacji mia³a byæ budowa nowej dzielnicy mieszkaniowej (która by³a ju¿ zbudowana). Szcz±tki ekshumowanych 3 500 osób (w tym dzieciêce), z³o¿ono do drewnianych trumien i pochowano w zbiorowej mogile.

Sprawa likwidacji cmentarza pojawi³a siê ju¿ w 1953 r. Przedstawiciele Zarz±du G³ównego Towarzystwa Spo³eczno-Kulturalnego ¯ydów, G. Smolar i D. Sfard, argumentowali, ¿e jest to "Cmentarz zabytkowy i stanowi przedmiot szczególnego pietyzmu i czci (....) cmentarz ten stanowi relikwie narodowe..." Sprawê za¿egna³ ówczesny dyrektor ¯ydowskiego Instytutu Historycznego prof. Bernard Mark, oraz Salo Fiszgrund. Sprawa "od¿y³a" w 1962 r. W dniu 22 maja tego roku cz³onek PZPR Hersz Hakmajer stwierdzi³, ¿e jest to cmentarz zabytkowy i jedyny na ¶wiecie w swoim rodzaju. W 1970 r. Przewodnicz±cy Miejskiej Rady Narodowej ostatecznie podj±³ decyzjê o zamkniêciu, likwidacji i przeznaczenia terenu cmentarza pod zalesienie, cmentarza, który sam zwa³ wcze¶niej "Cmentarzem Ofiar Terroru". Jedynym ¶wiadectwem po cmentarzu gettowym sta³a siê p³yta ¶wiadcz±ca o bestialstwie okupanta, postawiona w 1971 r., oraz resztki muru. Zniknê³y macewy i mauzoleum. Macewy, które mia³y byæ wykorzystane w charakterze lapidarium, uleg³y zniszczeniu.

W 1993 r., w piêædziesi±t± rocznicê powstania w getcie, w³adze miasta uporz±dkowa³y niezabudowany fragment cmentarza, a w 2003 r. ustawiono na nim oryginalny, odnaleziony obelisk. W 2008 r. plac otrzyma³ imiê Mordechaja Tenenbauma - przywódcy powstania w getcie bia³ostockim.

Tekst: dr Tomasz Wi¶niewski
Tekst stanowi zaktualizowan± wersjê artyku³u T. Wi¶niewskiego, Cmentarze ¿ydowskie w Bia³ymstoku, [w:] Studia Podlaskie, t. II, red. H. Parafianowicz, J. Urwanowicz, A. Wyczañski, Bia³ystok 1989 (wersja oryginalna dostêpna na stronie https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/4348/1/Studia_Podlaskie_2_Wisniewski.pdf ).
Polecamy odwiedzenie strony www.jewishbialystok.pl

foto: Artur Cyruk foto: Artur Cyruk

foto: Artur Cyruk

foto: Artur Cyruk
Teksty i zdjêcia s± chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materia³ów mo¿liwe wy³±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.
strona główna cmentarze warto wiedzieæ księga gości napisz do nas