Gmina żydowska w Augustowie posiadała kilka miejsc pochówku. Najstarszy cmentarz powstał w rejonie obecnych ulic Polnej, Żabiej i Jonkajtysa. Był czynny co najmniej do końca XVIII w., kiedy pruskie władze miejskie ze względów sanitarnych przystąpiły do przenoszenia cmentarzy poza obszar zabudowany. W 1799 r. na wydmach za rzeką Nettą, w pobliżu obecnej ul. Zarzecze, otwarto nowy cmentarz katolicki, a rok później podobnie uczyniono z cmentarzem żydowskim.

Na przestrzeni kolejnych dekad nowa lokalizacja okazała się kłopotliwa dla mieszkańców. W 1826 r. rozebrano most przez rzekę, co spowodowało poważne utrudnienia. Kondukty żałobne docierały na cmentarz znacznie dłuższą drogą. Część zwłok transportowano łodziami. Jednym z przewoźników rzecznych był Żyd o imieniu Fajwa. Od jego imienia w Augustowie przyjęło się powiedzenie "Popłynąć za Fajwą", oznaczające śmierć.

Nowy cmentarz zajmował działkę w kształcie wydłużonego prostokąta, o przybliżonych wymiarach 80 x 300 m. Jego teren otaczał parkan o wysokości 4 stóp. W południowo-wschodnim narożniku wzniesiono dom przedpogrzebowy.

W latach 1941-1942 r. na działce przy obecnej ul. Waryńskiego, w pobliżu wylotu ul. Jaćwieskiej powstał cmentarz, na którym grzebano ciała ludzi zmarłych lub zabitych w getcie. Prawdopodobnie pochowano tu nie mniej niż kilkadziesiąt osób.

Wszystkie cmentarze uległy daleko posuniętej dewastacji. Wszelkie naziemne ślady starego cmentarza uległy całkowitemu zatarciu. W latach 2004-2006, podczas przebudowy ul. Jonkajtysa, robotnicy natrafili na kości.

Zniszczeniu uległ także cmentarz przy ul. Zarzecze. Nagrobki zostały wyrwane i użyte m.in. do utwardzania dróg i celów budowlanych. Przy ul. Zarzecze 2a zachował się budynek dawnego domu przedpogrzebowego, obecnie wykorzystywany jako lokal mieszkalny.

W 1981 r. z inicjatywy Żydów pochodzących z Augustowa i ich potomków, na nowym cmentarzu urządzono niewielkie lapidarium, do budowy którego wykorzystano nieliczne odnalezione nagrobki. W centralnej części lapidarium wzniesiono stylizowany na macewę pomnik z napisami w języku hebrajskim, polskim i angielskim: "Miejsce poświęcone. Na tym cmentarzu spoczywają tysiące Żydów, mieszkańców Augustowa i ziemi augustowskiej. Niech ich dusze będą związane w wieniec życia wiecznego. Fundatorzy: potomkowie rodzin pochodzących z Augustowa: Sokolski, Gradowski, Lewinson, Słowatycki. Wszyscy ci ludzie pochowani są w ziemi świętej, którą czcimy. Niech dusze ich będą związane w wieniec życia wiecznego". Tuż obok znajduje się niewielka tablica z napisem w języku angielskim o treści: "Ku pamięci członków naszych rodzin, którzy zginęli podczas Holocaustu, nigdy nie doświadczyli pełnego i radosnego życia, żyjących przed odbudową ludu żydowskiego w kraju Izraela. Niech ich pamięć na zawsze będzie błogosławiona. Niech ich dusze znają tylko pokój. Umieszczono tu w dniu 17 sierpnia 2002 r., który odpowiada 9 elul 5762 r. przez członków rodzin: Weinberg (Szumski), Powombrowski, Rean (Rynkowski), Warsman, Fish Bein, Zakowski, Sinklair i Rosen".

W ostatnich latach lapidarium było kilkakrotnie bezczeszczone. Na macewach malowano swastyki, potłuczono także tablicę pamiątkową. Zniszczenia w znacznym stopniu utrudniają odczytanie inskrypcji nagrobnych.

Teren cmentarza gettowego został otoczony metalowym ogrodzeniem. Na jego skraju znajduje się stylizowany na macewę, współczesny pomnik z lastriko z napisem: "Cmentarz żydowski".

W latach 2014 - 2016 odnaleziono kilkadziesiąt macew i ich fragmentów, które podczas II wojny światowej na rozkaz Niemców użyto do budowy schodów na posesjach przy ul. Kasztanowej oraz do utwardzenia powierzchni Rynku Zygmunta Augusta. Do rozbiórki schodów przyczyniło się m.in. Towarzystwo Przyjaciół II Liceum Ogólnokształcącego w Augustowie im. Polonii i Polaków na Świecie. Dzięki staraniom m.in. radnego Piotra Piłasiewicza nagrobki przeniesiono na cmentarz przy ul. Waryńskiego. Do lapidarium dołączono stelę Awrahama Barucha syna Arie, zmarłego w 1898 r., wykopaną około 2006 r. w trakcie budowy dojazdowych dróg do wyciągu narciarskiego. Jest to jedna z nielicznych - oprócz Białegostoku, Sokółki i Sztabina - żeliwnych macew w województwie podlaskim.

Dane z nagrobków zgromadzonych na cmentarzu gettowym przy ul. Waryńskiego. Oprac. K. Bielawski
Imię hebrajskie	Imię ojca	Nazwisko	Data śmierci	Informacje dodatkowe	Plik foto
Tuwie	Jakow		12.12.1864	Lewita	DSC2303
Mosze Icchak	Meszulam Zelman	Rewel	07.05.1870	Lewita. W Księdze Zgonów: Moszko Icko Rewel, syn Zelmana i Estery	DSC2304
Awraham Baruch	Arie		07.04.1898	Żył 94 lata. Macewa żeliwna	DSC2309
Jakow	Icchak		03.07.1863	Lewita	DSC2315
Josef	Aba (?)			Kohen	DSC2320
Szlomo	Mosze		03.10.1914	Kohen	DSC2325
Ruben	Jehoszua		10.02.1873	Kohen	DSC2327
Icchak	Zew		02.01.1895	Kohen, żył 82 lata	DSC2331
Hinda	Cwi Hirsz		16.06.1865		DSC2335
Baruch Lejb	Rafael	Gutstein	5672 (23.09.1911 - 11.09.1912)		DSC2340
Rachel	Zew		22.02.1864		DSC2346
Miriam	Szlomo		18.11.1861		DSC2351
Zelig Cwi	Icchak	Glikman	09.08.1902	Kohen	DSC2356
S[..]	Bunem	Finkelstein	19.06.1911	Mężczyzna	DSC2359
	Dawid			Kohen	DSC2365
			19.05.1869	Prawdopodobnie (wg Księgi Zgonów) Jankiel Gibański, zm. 20.05.1869.	DSC2370
Becalel	Jakow			Zmarł w 5644, 5645 lub 5648 r. Trzy fragmenty steli.	DSC2373, DSC2384, DSC2387
Jakow					DSC2376
	Chaim				DSC2379
		Dal[...]?		Fragment macewy	DSC2382
Becalel			20 ijar		DSC2404
Dane z nagrobków zgromadzonych na cmentarzu przy ul. Zarzecze
Josef	Mosze	[...]erwiański	19 cheszwan [....]	Żył 66 lat	DSC2455
Ester	Aszer		03.03.1899	Fragment macewy, przerobiony na toczak	DSC2459
Elchanan	Dawid				DSC2466
Cwi Hirsz	Nachman	Kantorowicz			DSC2468
Cwi	Chaim				DSC2483
Jakow Izrael	Mosze		1888	Odczyt na podstawie Karty Cmentarza z 1999 roku
Ester	Zew			Odczyt na podstawie Karty Cmentarza z 1999 roku

tekst: K. Bielawski
Bibliografia:
J. Szlaszyński, A. Makowski, Augustów: monografia historyczna, Augustów 2007.
Polecamy odwiedzenie stron internetowych:
Wirtualny Sztetl
Społeczne Muzeum Żydów Białegostoku i Regionu